پایگاه خبری تحلیلی شرق سایت خبری تحلیلی شرق یکى از دوستان که از رنج روزگار خاطرى پریشان داشت ، نزدم آمد و از روزگار نامساعد گله کرد و گفت : ((درآمد اندکى دارم ولى عیال بسیار، و نمى توانم بار سنگین نادارى را تحمل کنم ، بارها به خاطرم آمد که به سرزمینى دیگر کوچ کنم چراکه در آنجا زندگیم هرگونه بگذرد، کسى بر نیک و بد من باخبر نمى شود و آبرویم حفظ مى گردد.))
بس گرسنه خفت و کس ندانست که کیست
بس جان به لب آمد که بر او کس نگریست
باز از شماتت و سرزنش دشمنان ترس دارم ، که اگر سفر کنم ، آنها در غیاب من بخندند و مرا نسبت به عیالم به ناجوانمردى نسبت دهند و بگویند:
ببین آن : بى حمیت را که هرگز
نخواهد دید روى نیکبختى
که آسانى گزیند خویشتن را
زن و فرزند بگذارد بسختى
چنانکه مى دانى در علم حسابدارى ، اطلاعاتى دارم ، اکنون نزد شما آمده ام ، بلکه از ناحیه مقام ارجمند شما، طریقه اى و کارى در دستگاه دولتى معین گردد، تا با انتخاب آن ، خاطرم آرامش یابد و باقیمانده عمر از شما تشکر کنم . تشکر از نعمتى که از عهده شکرانه آن ناتوانم (خلاصه اینکه نزد وزیر کارى در حسابدارى دولتى برایم درست کن تا همواره سپاسگزار تو باشم .)
به او گفتم : اى برادر! کارمند حسابدارى شدن براى پادشاه ، دو بختى است . از یکسو امیدوار کننده است و از سوى دیگر ترس دارد و به خاطر امیدى ، خود را در معرض ترس قرار دادن ، بر خلاف راءى خردمندان است :
کس نیاید به خانه درویش
که خراج زمین و باغ بده
یا به تشویش و غصه راضى باش
یا جگربند، پیش زاغ بنه
دوستم گفت : مناسب حال من سخن نگفتى و جواب مرا درست ندادى ، مگر نشنیده اى که هر کس خیانت کند، پشتش از حساب رس بلرزد:
راستى موجب رضاى خدا است
کس ندیدم که گم شد از ره راست
و حکیمان مى گویند: چهار کس از چهار چیز، از صمیم دل آزرده خاطر شود:
۱. رهزن از سلطان ۲. دزد از پاسبان ۳. زناکار از سخن چین ۴. زن بدکار از نگهبان . ولى آن را که حساب پاک است از محاسب حسابرس ) چه باک است .
مکن فراخ روى در عمل اگر خواهى
که وقت رفع تو باشد مجال دشمن تنگ
تو پاک باش و مدار از کس اى برادر، باک
زنند جامه ناپاک گازران بر سنگ
گفتم : حکایت آن روباه ، مناسب حال تو است . روباهى را دیدند از خود بى خود شده ، مى افتاد و بر مى خواست و مى گریست . شخصى به آن روباه گفت : ((چه چیز موجب خوف و ترس و پریشانى تو شده است ؟))
روباه گفت : ((شنیده ام شترى را بیگارى (کار بى مزد) مى برند.))
آن شخص به روباه گفت : اى احمق ! تو چه شباهتى به شتر دارى ، و تو را به شتر چه کار؟ (تو که شتر نیستى تا تو را نیز به بیگارى بگیرند.))
روباه گفت : خاموش باش که اگر افراد حسود از روى غرض ورزى اشاره به من کنند و بگویند این شتر است (نه روباه ) و در نتیجه گرفتار شوم ، چه کسى در فکر من است تا مرا نجات دهد و تا از عراق ، تریاق (پادزهر) بیاورند، مارگزیده خواهد مرد.
اى رفیق ! (با توجه به حکایت روباه ) به تو مى گویم که تو قطعا داراى دانش و دین و تقوا هستى و امانتدار مى باشى ، ولى حسودان عیبجو در کمین هستند، اگر با سخن چینى هاى خود، تو را به عنوان خائن در نزد شاه جلوه دهند، آیا هنگام سرزنش شاه ، مى توانى از خود دفاع کنى و فرصت دفاع به تو خواهند داد؟ بنابراین مصلحت آن است که زندگى را با قناعت بگذرانى و ریاست را ترک کنى .
به دریا در منافع بى شمار است
اگر خواهى ، سلامت در کنار است
دوستم حرفهاى مرا گوش کرد، ولى ناراحت شد و چهره اش را درهم کشید و سخنان رنج آور گفت : ((این چه عقل و شعور و تدبیر است . سخن حکیمان تحقق یافت که مى گویند: ((دوستان در زندان به کار آیند، که بر سفره ، همه دشمنان ، دوست نمایند.))
دوست مشمار آنکه در نعمت زند
لاف یارى و برادر خواندگ
دوست آن دانم که گیرد دست دوست
در پریشان حالى و درماندگى
دیدم که از نصیحت من آزرده خاطر شده و آن را نمى پذیرد. او را نزد صاحب دیوان (وزیران دارایى ) که سابقه آشنایى با او داشتم برده و وضع حال و شایستگى او را به عرض وى رساندم ، صاحب دیوان او را سرپرست کار سبکى کرد.
مدتى از این ماجرا گذشت ، وزیر و خدمتکاران او را مردى خوش اخلاق و پاک سرشت یافتند و تدبیرش را پسندیدند. درجه و مقام عالیتر به او دادند. او همچنان ترقى کرد و به مقامى رسید که مقرب دربار شاه و مستشار و مورد اعتماد او گشت . من خوشحال شده و گفتم :
ز کار بسته میندیش و در شکسته مدار
که آب چشمه حیوان درون تاریکى است
منشین ترش از گردش ایام که صبر
تلخ است ولیکن بر شیرین دارد
سعدى در ادامه داستان مى گوید:
در همان روزها اتفاقا با کاروانى از یاران به سوى مکه براى انجام مراسم حج ، سفر کردم . همگامى که باز گشتم همین دوستم در دو منزلى وطن (شیراز یا…) به پیشواز من آمد، دیدم ظاهرى پریشان دارد و به شکل فقیران است . پرسیدم : چرا چنین شده اى ؟ جواب داد: همان گونه که تو گفتى ، طایفه اى بر من حسد بردند، و مرا به خیانت متهم کردند، شاه درباره این اتهام تحقیق و بررسى نکرد و دوستان قدیم و دوستان صمیمى دم فروبستند و صمیمیت گذشته را از یاد بردند:
نبینى که پیش خداوند جاه
نیایش کنان دست بر بر نهند
اگر روزگارش درآورد ز پاى
همه عالمش پاى بر سر نهند
خلاصه ، گرفتارى انواع آزارها و زندان شدن تا در این هفته که مژده خبر سلامت حاجیان رسید، مرا از بند سنگین زندان آزاد کردند و شاه ملک را که از پدرم برایم به ارث مانده بود خود مصادره نمود.
سعدى مى گوید: به او گفتم ، قبلا تو را نصیحت کردم که : ((کار براى شاهان مانند سفر دریا، هم خطرناک است و هم سودمند، یا گنج برگیرى و یا در طلسم بمیرى ، ولى نصیحت مرا نپذیرفتى .))
یا زر به هر دو دست کند خواجه در کنار
یا موج ، روزى افکندش مرده بر کنار
بیش از این مصلحت ندیدم زخم درونش را با شانه سرزنش بخراشم و نمک بر آن بپاشم ، لذا به همین سخن اکتفا نمودم :
ندانستى که بینى بند بر پاى
چو در گوشت نیامد پند مردم ؟
دگر ره چون ندارى طاقت نیش
مکن انگشت در سوراخ کژدم