پایگاه خبری تحلیلی شرق سایت خبری تحلیلی شرق Related Articles
سؤال‌ها …
· “نماز نمی‌خوانم، عملی زشت انجام می‌دهم، … هم می‌گویم، از این سه، کدام یک را اول کنار بگذارم؟”
· “جمله‌ای کوتاه بفرمایید که تمامی خیر دنیا و آخرت در آن جمع شده باشد؟”
· “دزدی شاید، عمل زشت شاید، اما … از مؤمن سر نمی‌زند”
· “کلید ورود به خانه همه زشتی‌ها چیست؟”
و اما پاسخ‌ها …
· ” رسول خدا صل‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم: اول، دروغ را کنار بگذار!”[۱]
· “امام صادق علیه‌السلام: دروغ نگو”[۲]
· “رسول خدا صل‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم: دروغ از مؤمن سر نمی‌زند زیرا خداوند فرموده دروغگویان مؤمن نیستند.”[۳]
· “امام عسگری علیه‌السلام: همه زشتی‌ها در خانه‌ای قرار داده شده و کلید ورود به آن «دروغ» است.”[۴]
با نگاهی به آیات و روایات درمی‌یابیم دروغ، که همان سخن خلاف واقع و حقیقت می‌باشد، از بدترین انواع گناهان و مایه شر و بدی به شمار می‌آید. از طرفی هم روایات فراوانی بر لزوم تربیت دینی از ناحیه والدین تاکید داشته و تربیت را میراثی گران‌بهاتر از مال معرفی کرده‌اند، زیرا مال رفتنی است اما تربیت ماندنی؛ بنابراین یکی از وظایف مهم پدر و مادرها در امر تربیت آنست که فرزندانی راستگو بار آورند که بر طبق فرمایش امام صادق علیه‌السلام هم از خیر دنیا و هم از خیر آخرت بهره‌مند گردند.
در این نوشتار بر‌آنیم که والدین محترم را افزون بر آشنایی با دلایل مهم دروغگویی در کودکانشان، با راهکارهایی عملی برای درمان این عمل ناپسند آشنا سازیم. امید آنکه این اثر بتواند خانواده‌های عزیز را در تربیت دینی فرزندانشان یاری رساند.
علل دروغگویی در کودکان و درمان آن
اولین قدم در درمان دروغگویی کودکان، شناخت عواملی است که باعث دروغگویی آنها می‌شود. روشن است که شناخت این عوامل کمک بسزایی جهت درمان این رفتار خواهد نمود. در این جا به مهمترین این عوامل و راههای درمان آن اشاره می‌شود.
۱. تصویر روی آینه‌ها از کجاست؟!
اجازه دهید اول از خودمان شروع کنیم، لحظه‌ای خلوت کنیم و بیاندیشیم، “آیا خدای نکرده، خود ما در زندگی دروغ می‌گوییم یا نه؟!” روشن است که کودکان آینه رفتارهای ما هستند، “هر تصویری”، تاکید می‌کنیم “هر تصویری” که ما بر آینه دل آنها بیاندازیم، آنها نشان خواهند داد، بنابراین باید در قدم اول، اگر خدای نکرده اهل دروغ هستیم، آنرا کنار بگذاریم؛ «اگر شما به فرزندتان می‌گویید که پشت گوشی تلفن بگوید”بابام خونه نیست!” در حالی که کودکتان می‌بیند شما در خانه هستید»، «زمانی که سن کودکتان را کمتر از سن واقعی می‌گویید تا کرایه ماشین را حساب نکنید»، «وقتی چراغ قرمز را رد می‌کنید و پلیس جلوی‌تان را می‌گیرید و شما در مقابل چشمان بهت زده فرزندتان شروع به داستان بافی و گفتن دروغهای عجیب و غریب می‌کنید تا جریمه نشوید»، …، در تمام این زمان‌ها تصویری از دروغگویی بر روی آینه دل کودکانتان می‌افتد و او هم در فرصت‌های لازم این تصاویر را حتما منعکس خواهد کرد.
۲. “ترس، ترس، ترس”
اگر شما والدین محترم! اشتباهی انجام دهید و شخص بالا دستی با قیافه عصبانی و با قصد تنبیه شما با صدای بلند داد بزند: ” تو بودی اینکار رو کردی؟” شما چه جوابی می‌دهید؟ احتمالا درصد زیادی در موقعیت واقعی سریع جواب دهند، “من که نبودم!”، همین حالت برای کودک شما زمانی اتفاق می‌افتد که بعد از مثلا خوردن بدون اجازه مربا، وقتی با قیافه تهاجمی شما و سؤال‌تان که “تو به مرباها ناخنک زدی؟” روبرو می‌شود، در ذهن خود سریع سریال دردناکِ «کتک، خشونت، توبیخ» را مرور می‌کند و در حالی که کنار لبش مربایی است، سریع شانه‌هایش را بالا می‌اندازد که “من که نبودم! نمی‌دونم کی بوده!”؛ برخی از والدین، «جرات راست گفتن» را از کودکانشان می‌گیرند، بنابراین با آرامش برخورد کنید و حتی اگر لازم است قول بدهید آنها را تنبیه نخواهید کرد؛ فقط بخواهید راست بگویند تا آنها را به خاطر اشتباهی کوچک به دام اشتباهی بزرگتر نیاندازید.
۳. فتیله توقعات را پایین بکشید
اگر تکالیفی بالاتر از حد توان کودکانمان از آنها انتظار داشته باشیم، آنها غالبا نخواهند توانست آنها را انجام بدهند و در نتیجه به دنبال راههای فراری از آن تکالیف خواهند رفت. یکی از دم دستی‌ترین راه‌ها، گفتن دروغ است. بنابراین باید والدین و مربیان از کودکان انتظاراتی داشته باشند که با واقعیات، استعدادها و امکانات آنها مطابقت داشته باشد؛ در غیر این صورت، دروغگویی در او ایجاد، تقویت و تشدید خواهد شد. مثلا اگر تکالیف درسی سنگینی را به کودک بدهیم و زمان کمی هم برای انجامش قرار دهیم، کودک شاید شروع به نوشتن کند، اما زمانی که ببیند با تکلیفی طاقت فرسا و سخت روبرو ست، کتاب و دفترش را کنار می‌گذارد و فردا سر کلاس با ظاهر سازی می‌گوید: “اجازه!! دلمون دیروز خیلی درد می‌کرد، اصلا حال نداشتیم!”
۴. توجه! توجه، محبت
اگر به اندازه کافی به فرزندانمان توجه و محبت نکنیم، ممکن است آنها برای جلب توجه و محبت ما دست به دروغگویی بزنند. مثلا در نظر بیاورید که در میان جمعی از دوستان صمیمی خود نشسته و به شدت سرگرم گفتگو و دل و قلوه دادن و گرفتن هستید و به کودکتان که در میان جمع شماست و به حرف‌های شما گوش می‌دهد هیچ توجهی ندارید. کم کم حوصله کودکتان سر می‌رود و او که بازار محبت و توجه را میان شما گرم و خود را محروم از این گرما می‌بیند، ناگهان لب می‌گشاید و با بیان پر زرق و برق مسئله‌ای که واقعیت ندارد، سعی در جلب توجه شما می‌کند، یا تصور کنید کودک بزرگترتان را که می‌بیند برادر یا خواهر کوچکش با شیرین زبانی‌های خود توجه شما را جلب کرده و محبت‌تان را به صورت انحصاری در گرو خود در آورده است، سعی می‌کند جای پایی در دل شما برای خود دست و پا کند و چون قدرت رقابت در شیرین زبانی را ندارد، شروع به دروغگویی می‌کند و البته چه بسا در فرصتی مناسب دغ‌دلی‌ش را سر خواهر، برادر کوچکش خالی کند و او را به گریه اندازد و بعد هم بگوید “من نبودم!”. بنابراین توجه! توجه! توجه و محبت به کودکانتان را فراموش نکنید.
۵. مراقب دو تا «میم» باشید
از ملامت(سرزنش) و مقایسه کودکتان با دیگر کودکان به شدت بپرهیزید. با اینکار باعث می‌شوید تا او خود را کمتر از دیگران ببیند و در نتیجه یک حس تقصیر، گناه و حقارت در او شکل بگیرد. اینجاست که کودک به چند دلیل در دام دروغ گویی می‌افتد. از طرفی او برای اینکه به دروغ وانمود کند سرزنش و مقایسه شما، احساستش را جریحه دار نکرده است، با دروغ گفتن احساساتش را کتمان کند؛ از طرف دیگر چه بسا برای اعاده حیسیت لگد مال شده‌اش و این که نشان دهد او هم برای خودش کسی هست، شروع به دروغ پردازی کند تا توانمندی‌ها خیالی برای خود ببافد و یا ناتوانای‌هایش را به دروغ توجیه کند. و دست آخر اینکه شاید خدای نکرده به فکر انتقام جویی از شما و یا فردی که با او مقایسه شده است بیفتد و برای تسلی روحی خود و سوزانددن دل کسانی که دلش را سوزانده‌اند بخواهد با گفتن دروغ‌هایی دردسر ساز، شما و یا آنها را مضطرب سازد و برایتان زحمتی ایجاد نماید. البته موارد عرض شده تنهایی گوشه‌ای از زیان‌های روحی و رفتاری حاصل از ملامت و سرزنش و مقایسه می‌باشد. بنابراین لطف کنید و با دقت مراقب دو تا «میم» باشید.
۶. کلاس دروغ‌شناسی برگزار کنید
یکی از دلایل دروغ گویی در کودکان سن پایین این می‌باشد که آنها میان واقعیت و رؤیا نمی‌توانند فرق بگذارند. خیال‌پردازی‌های زیاد کودکان به خصوص در سنین زیر پنج سال، موجب می‌شود که آنها به قول معروف “دروغهای عجیب و غریب” بگویند؛ آنها گاهی آرزوها، نگرانی‌ها و خیالپردازی های خود را به صورت پیشامدهای واقعی تعریف می‌کنند و والدینی که از این مطلب بی‌خبرند با ناراحتی شروع به توبیخ کودک می‌کنند و حال آنکه اینجا باید به جای توبیخ به او فرق میان واقعیت و خیال را بیاموزند. برای آموزش فرق بین دروغ و واقعیت اقدامات زیر را بکار بندید:
· از بازی استفاده کنید: مثلا پدر هیولا شود و شکلک در‌آورد. وقتی کودک ترسید، مادر به او بگوید: “آیا واقعا فکر می‌کنی پدر هیولاست؟ آیا اصلا می‌شود بابا یک هیولا باشد؟ آیا اصلا هیولا واقعیت دارد؟” به همین شیوه می‌توانید خیالات دیگر کودکتان را در حین بازی زیر سؤال ببرید.
· از داستان استفاده کنید: هنگامی که داستانی برای کودکتان می‌خوانید، در پی فرصتی باشید که برای او تفاوت میان داستان و زندگی واقعی را توضیح دهید.
· از تلویزیون کمک بگیرید: زمانی را برای تماشای کارتون‌ها و فیلم‌های پرتحرک تلویزیونی به اتفاق کودکتان اختصاص دهید؛ در حین تماشای آنها درباره اینکه آیا امکان وقوع چنین چیزهایی هست یا نه، صحبت کنید. توضیح دهید که چرا بله! و چرا نه! آیا انسان می‌تواند پرواز کند؟ آیا سوپر من وجود دارد؟ آیا یک گربه می‌تواند دینامیتی قورت دهد و منجر شود و بعد پا به فرار بگذارد؟ … .
۷. تعرفه جریمه‌ها را سنگین کنید
یکی از دلایل دروغگویی در کودکان، این است که آنها برای دروغ به اندازه لازم جریمه نمی‌شوند. آنها براحتی حقایق را کتمان می‌کنند و این فکر را می‌کنند که “من که یک اشتباه کرده‌ام، با دروغ مخفی‌ش می‌کنم، اگر والدینم فهمیدن که آخرش یک تنبیه است دیگر، و اگر نفهمیدن که جان سالم بدر برده‌ام.” برای کودکانتان توضیح دهید که اگر راست بگویند، کمتر عصبانی می‌شوید و دروغگویی جریمه آنها را دوبرابر خواهد کرد و به گفته خود عمل کنید. در سنگین کردن تعرفه جریمه‌های دروغ به دو نکته دقت کنید:
· تنبیه‌تان به خاطر دروغ گویی نباید آنقدر سخت باشد که کودک باز ترجیح دهد دورغ بگوید. اگر تنبیه شدید باشد او برای گریز از تنبیه وضع شده به دروغگویی روی می‌آورد و نظر شما برای راستگو کردن کودک از راه مجزا کردن تنبیه دروغ، تامین نخواهد شد.
· ابتدا کودک را برای عمل نادرستش تنبیه کنید و بعد به مساله دروغ گویی او بپردازید. برای کودک دلیل هر تنبیه را جداگانه گوش زد کنید تا نتیجه کار بد خود را ملموس‌تر درک کند.
دو مثال برای روشن‌تر شدن بحث
· اگر تنبیه کودک برای بی‌اجازه دست زدن به شکلات‌ها این است که او دو روز شکلات نخورد، باید جریمه اضافی برای دروغگویی او دو روز دیگر محرومیت برای نخوردن شکلات باشد نه یک هفته محرومیت.
· اگر کودکتان به شما می‌گوید که به منزل دوستش می‌رود، ولی سر از جای دیگری در می‌آورد و می‌خواهید او را سه روز از بیرون رفتن از خانه محروم کنید، جریمه دروغگویی او نباید بیش از اضافه کردن سه روز دیگر باشد.
به این ترتیب، کودک خواهد فهمید که با راستگویی، جریمه اش نصف حالتی است که دروغ بگوید.
۸. بیست سؤالی‌ها را تعطیل کنید
زمانی که مسئله‌ای واضح و روشن بوده و نیاز به توضیحات اضافی ندارد، بیهوده بچه‌تان را در تیررس بیست سؤالی‌ها قرار نداده و به اصطلاح او را سؤال پیچ نکنید؛ چون این مساله باعث می‌شود که انگیزه دروغگویی در کودک تقویت شود. برای مثال وقتی کودکتان بدون اجازه به وسایل داخل کیف شما دست زده است، از او نپرسید که “شما به کیف من دست زده‌ای؟!” زیرا کودک در این موقعیت برای فرار از مجازات به دروغ گویی دست می‌زند. از طرفی هم، مطرح کردن این سوال نیز مشکلی از مشکلات شما را حل نخواهد کرد، زیرا شما آنچه را که باید می‌دانستید، می‌دانید و کودک هم که اشتباه خود را مرتکب شده است. به هر صورت، اگر با چنین مواردی روبرو شدید با قاطعیت به او بگویید که “چرا اینکار کردی؟” اگر گفت من نبودم، شما بگویید “من می‌دانم که کار تو بود.” با این کار کودک می‌فهمد که دروغ نمی‌تواند به او کمکی برای مخفی کاری کند و برای همین این رفتار ناپسند در او رو به خاموشی می‌رود.
۹. از تشویق غافل نشوید
تقویت راستگویی، حتی مهمتر از جریمه کودک به علت دروغگویی است که متاسفانه برخی والدین به اندازه کافی به آن توجه ندارند. والدین باید کودک را به رفتارهای شایسته‌ای چون راستگویی و درستکاری، ترغیب کنند. برای تقویت راستگویی در کودکانتان از سه روش زیر استفاده کنید.
· کودک را برای راستگویی‌اش تحسین کنید: این روش، ساده‌ترین راه برای تشویق راستگویی می‌باشد. اطمینان یابید که کودک را به گونه‌ای متناسب با سنش تحسین می‌کنید. برای مثال، شما با کودک سه، چهار ساله‌ای روبرو می‌شوید که شیشه کمد را شکسته است. کودک، مکث کوتاهی می‌کند و به جای اینکه بگوید “من نکردم”، می‌گوید “ببخشید!”، فورا به او بگویید”، از راستگویی تو بسیار خوشحالم؛ صداقتت خیلی عالی بود.” بعد جریمه‌ای برای شکستن شیشه کمد تعیین کنید.
· دفتری برای راستگویی تهیه کنید: دفتری تهیه کنید و اعمال و رفتار خوب کودک از جمله راستگویی او را در آن بنویسید. این کار را هر روز انجام دهید. در حضور کودک، بخش‌هایی از یادداشت‌ها را برای افراد دیگر بخوانید.
· برای راستگویی به کودک پاداش بدهید: اگر کودک بعد از راستگویی مهر و محبت شما را ببنید و هر از گاهی به طور غیر منتظره، با گرفتن پاداشی به خاطر راستگویی‌ش از طرف شما تشویق شود، بیش از گذشته دل به راستگویی خواهد داد.
۱۰.از تقویت مبانی غافل نشوید
در سن مقتضی کودکان، آنها را با فرمایشات اولیای دین در زمینه زشتی‌ها و پیامدهای شوم دنیوی و اخروی دروغگویی آشنا سازید و از طرفی نیز آنها را با نتایج و ثمرات راستگویی در زندگی فردی و اجتماعی آنها و در سعادت دنیوی و اخروی‌شان آشنا سازید. این روایات گهربار همانند دریچه‌ای از نور هستند که قلب و جان حقیقت جوی کودکانمان را روشن و چراغ هدایت را در مقابلشان روشن خواهند کرد. در ابتدای این نوشتار به چند روایت ارزشمند در این باره اشاره گردیده است.
امیدواریم که خواندن و عمل کردن به مطالب بالا به همه ما کمک کند، فرزندانی راستگو و درست کردار تربیت کنیم. برای مطالعه بیشتر می‌توانید به این منابع رجوع فرمایید.
· چگونه با کودکم رفتار کنم، دکتر گاربر، ترجمۀ شاهین خزعلی و همکاران، تهران، مروارید، ۱۳۷۸.
· فرهنگ تربیت کودکان، الیزابت پنتلی، ترجمۀ بهزاد رحمتی، تهران، ماهرنگ، ۱۳۸۵.
· آزاد و صمیمی با فرزندان، آلیسون مولوانی، ترجمۀ مهددی جاجی اسماعیلی، تهران، دانژه، ۱۳۸۳.
· رابطه والدین و فرزندان، جیم هی گینات، ترجمه فروزان گنجی زاده، تهران، دات، ۱۳۸۳.
علی صادقی سرشت
[۱] مستدرک الوسایل، محدث نوری، ج۹، ص۸۹
[۲] تحف العقول، بهزاد جعفرى، ص۳۳۸
[۳] ایمان و کفر،ترجمه الإیمان و الکفر بحار الانوار، ج۲، ص۴۷۰
[۴] بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج۶۹، ص۲۶۳