پایگاه خبری تحلیلی شرق سایت خبری تحلیلی شرق Related Articles
آشنایی با روش های نوین حفظ قرآن کریم
مقدمه
« قرآن چراغی است که روشنی آن فرو نمی نشیند، چشمه زاینده ای است که از آن کاسته نــمی شود؛ دلیل کسی است که به آن سخن گوید، نگهدارنده کسی است که به آن عمل نماید.» (بر گرفته از خطبه ۱۸۹ نهج البلاغه)
فضیلت و برتری قرآن کریم بر هیچ انسان کمال جویی پوشیده نیست. پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم) می فرماید: « فضل القرآن علی سائر الکلام کفضل الله علی خلقه»[۱] یعنی برتری و فضیلت قرآن بر دیگر سخنان مانند برتری و فضیلت خداوند بر مخلوقاتش است. همانگونه که خداوند متعال قابل مقایسه با مخلوقات خود نمی باشد، قرآن کریم هم با دیگر سخنان قابل قیاس نیست. این کتاب و کلام نورانی از سوی حکیمی بر انسان نازل شده تا راه سعادت و رسیدن به کمال حقیقی را به او بنمایاند.
از صدر اسلام تا کنون در هر برهه ای از زمان و توسط افراد مختلف، به جنبه های گوناگون قرآن کریم پرداخته شده است. بعضی افراد به فصاحت و بلاغت قرآن، بعضی به زیبا تلاوت نمودن آن، بعضی دیگر به مفاهیم والای قرآن و بعضی به موارد دیگر توجه نموده اند. قطعاً توجه به هر جنبه ای از ابعاد قرآن کریم دارای ارزش خاص خود می باشد و وظیفه هر مسلمانی است تا نسبت به معرفی این کلام بی بدیل به دیگران همت گمارد و هر چه قدر قرآن در بین جوامع بشری گسترش یابد، سعادت واقعی را به دنبال خواهد داشت.
زیستن با قرآن و سپری نمودن ساعات عمــر با تلاوت آیات نورانی آن، یکی از راههای مؤثــر، برای قرآنی ساختن شخصیت انسان است. حال اگر بتوانیم این زیسـتن و بودن با قرآن را، قانونمند و روشمند سازیم در مدت زمان اندک، بیشترین نتایج را بدست خواهیم آورد. یکی از راههای زیســتن با قــرآن و قرآنی نمودن گوش و چشم و زبان، حفظ کـــردن قــرآن است؛ چرا که حجم زیادی از اوقات شبانه‌روز انسان را به خـــود اختصاص می‌دهد و او را از مشغول شدن و پرداختن به چیزهای کم‌ارزش باز می‌دارد.
برای دستیابی به هر مقصود، ضرورت دارد تا روش صحیح رسیدن به آن را بدانیم و دنبال کنیم. کاری که مطابق یک روش صحیح انجام گیرد، زحمت کمتری داشته و زودتر به نتیجه می رسد. برخی افراد، بی‌آنکه روش مطمئن و آزموده ای برگزینند به حفظ قرآن روی می‌آورند و در میانه راه با شکست و نومیدی روبه‌رو می‌شوند. «روش درست» نوعی راه میان‌بر برای رسیدن به مقصود است. به همین دلیل، آنان که کارهای مختلف را زیر نظر استاد و با روش درست فرا می‌گیرند، در کم‌ترین زمان به نتیجه دست می‌یابند. راز موفقیت در حفظ قرآن نیز دانستن روش درست است. در این نوشتار سعی شده است تا برای شیفتگان به حفظ آیات قرآن کریم، روش هایی که آنان را آسان تر و زودتر به مقصد می رساند معرفی شود.
حفظ و قرائت قرآن از دیدگاه ائمه معصومین(علیهم السلام)
ائمه مـعـصـومین (علیهم السلام ) در ایـن بـاره سخنان بسیاری دارند و در موارد مختلف به فراخور آگاهى و ایمان مـخاطبان شان به آن اشاره کرده اند. گفتار پیشوایان دین نشان می دهد حفظ قرآن چنان اهمیت دارد کـه بسیارى از مقام هاى معنوى جز به یارى آن به دست نمى آید .
بخشى از این مقام ها عبارت است از :
۱ – هم نشینی با فرشتگان
امام صادق(ع)مى فرماید:« الحافظ للقرءان العامل به مع السفره الکرام البرره»[۲] حافظ قرآنى که به آن عمل کند، با فرشتگان پیغام بر و نیک رفتار، هم نشین خواهد شد.
۲ – در شمار بزرگان امت جای گرفتن
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) مى فرماید:« اشراف امتى حمله القرآن و اصحاب اللیل»[۳] بزرگان امت من، حاملان قرآن و شب زنده دارانند.
۳ – ایمنی از عذاب الهی
پیامبراکرم(ص) مى فرماید:«اقرؤا القرآن و استظهروه فان اللّه تعالى لا یعذب قلبا وعى القرآن[۴]» قـرآن تـلاوت کـنـیـد وآن را به خاطرسپارید، زیرا خداوند متعال دلى که قرآن در آن باشد عذاب نمى کند.
حـفـظ قـرآن مـجید و انس با آن، انسان را در مسیر عمل به وحى و بهره جستن از معارف آن قرار مى دهد و در نتیجه از آتش دوزخ مصون مى دارد.
۴ – آبادی قلب
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) مى فرماید:« ان الذى لیس فى جوفه شیء من القرآن کالبیت الخراب»[۵] کسى که در درونش چیزى [ سوره یا آیه اى ] از قرآن نباشد، مانند خانه ویران است.
چـنـان کـه خـانه ویران نزد مردم ارزش ندارد، دل تهى از آیات الهى نیز نزد خداوند بى ارزش اسـت. اسـاس شـرافت و ارزش انسان ها تقوا و انس با قرآن است. روح، مانند بدن به غذا نیاز دارد و غذاى آن قرآن و معارف الهى است. دلى که از کلام وحى بى بهره باشد، مرده و چون خانه ویران است .
۵ – مشمول آمرزش الهی
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم ) فرمود:« من قرء القرآن عن حفظه ثم ظن ان اللّه تعالى لا یغفره فهو ممن استهزء بایات اللّه»[۶] کـسـى کـه قرآن را از حفظ بخواند و گمان کند خداى تعالى او را نمى آمرزد، در شمار کسانى است که آیات الهى را به تمسخر گرفته اند.
مقدمات، عوامل و شرایط لازم برای حفظ قرآن کریم
قبل از قدم گذاشتن به حوزه حفظ قرآن، علاوه بر توجه به شیوه‌ها و روش‌های مختلف حفظ، باید مواردی را نیز به عنوان مقدمه حفظ قرآن که تأثیر بسزایی دراین امر و سیر آن تا رسیدن به هدف دارند مورد بررسی و دقت قرار داد. این مقدمات اساسی است و پیمودن مسیر حفظ بدون آن‌ها کاری دشوار و توان‌فرسا خواهد بود.
عوامل معنوی و درونی:
۱- اخلاص و انگیزه الهی
راز موفقیت و پیروزی در هر کاری اخلاص است. زیرا اگر فردی کاری را انجام دهد و نهایت سعی و تلاش خود را در راستای نیکو و احسن انجام دادن آن کار بنماید؛ مادامی که در کارش اخــلاص نباشد، کارش ناقـص و البــته بی نتیجه خــواهد بود. پس در ابتدا سزاوار است که «انگیزه و هدف» از انجام این کار مورد بررسی قرار گیرد، تا از انگیزه‌ها و اهدافی که با شأن والای این کتاب الهی سازگاری ندارند به دور مانده، و روحیه معنوی و ملکوتی کلام الهی، تا پایان کار بر روند حفظ و بر افکار و اعمال حافظ قرآن حاکم باشد. برای حفظ قرآن، از همان ابتدای کار، باید نیت خود را رضایت پروردگار قرار داد و هدف از فراگیری و حفظ قرآن، تنها خشنود کردن خداند باشد، به طور یقین این عمل مسبّب رستگاری و راهیابی به بهشت برین الهی است.
بی دلیل نیست که خداوند نیز به همین منظور نسبت به بندگان خود محبت داشته و خطاب به پیامبر خود می فرماید: « بگو فرمان یافتهام که تنها خداوند را در حالی که دینم را برای او خالص گردانم؛ بپرستم، و فرمان یافته ام که نخستین مسلمان (این امت) باشم»[۷]
شکی نیست که هر کس که قرآن قرائت می کند، علاوه بر اجر معنوی، در این دنیا نیز پاداش خود را میگیرد و دستش به گناه آلوده نخواهد شد.
۲- اشتیاق قلبی
شرط اصلی حفظ، اشتیاق قلبی است. شوق و علاقه، بسیاری از سختی‌ها را آسان می‌کند و فرد را امیدوار می‌سازد. علت این‌که در صدر اسلام مسلمانان قرآن را سریع به خاطر می‌سپردند، علاقه خاص آنان به کلام الهی و حفظ آن بود. برای ایجاد این اشتیاق، توجه به دو نکته زیر گریزناپذیر است:
الف: آثار و نتایج حفظ قرآن
ب: تشویق و اعطای جوایز که به ویژه در کودکان، بسیار کارساز است و آتش اشتیاق را در آن‌ها بر می‌افروزد.
۳- عزم و پشتکار
بیشتر مسلمانان و بلکه همه آن‌ها به حفظ قرآن علاقه بسیار دارند. اشتیاق شرط لازم است نه کافی. باید علاقه با عزم و پشتکار همراه شود تا سودمند افتد. عزم غیر از نیت و خواستن است و به طور معمول توانستن را به ارمغان می‌آورد. نقش پشتکار در حفظ قرآن چنان است که می‌توان گفت: حفظ قرآن به استعداد قوی بستگی ندارد بلکه تنها به پشتکار و عزم راسخ نیازمند است. باید پشتکار داشت و سختی‌ها را تحمل کرد؛ زیرا خداوند می‌فرماید: «اِنَّ مَعَ الْْعُسْرِ یُسْری.» بی‌تردید با دشواری آسانی است[۸].
۴- توکل بر قدرت لایزال الهی
همانگونه که قرآن کریم می فرماید « فَاِذا عَزَمتَ فَتَوَکَّل عَلَی الله»[۹] توکل بر خدا و انتظار رسیدن امداد الهی، بعد از عزم راسخ می باشد. یعنی هنگامی که عزم و اراده کردی و تصمیمت را گرفتی بر خدا توکل کن. می دانیم که عنایت خداوند از لوازم موفقیت انسان است ولی این توفیق زمانی از سوی حق تعالی به بنده ای می رسد که آن بنده عزم خود را برای نیل به هدف بلند خود جزم کند.
۵- دعا و ایجاد آمادگی معنوی
انسان برای هرکاری نیازمند کمک و مدد پروردگار می‌باشد، پس همیشه باید برخدای متعال توکل کند و هرچه دارد از الطاف خداوند بداند و نیت خویش را خالص برای رضای خدا و در جهت نشر معارف اسلامی و قرآنی بگرداند و هیچ‌گاه بوسیله قرآن، طمع ارتزاق و کسب متاع و دنیا را مد نظر نداشته باشد. حفظ کتاب خداوند، توفیقی است که جز به یاری آن حضرت رفیق راه انسان نمی‌شود. بدین سبب، نماز، دعا[۱۰] و توسل را از ضرورت‌های مسیر حفظ شمرده‌اند. مرحوم طبرسی در مکارم الاخلاق به دو نوع نماز اشاره کرده است: یکی نماز تقویت هوش و حافظه و دیگری نماز حفظ قرآن. درباره نماز حفظ قرآن می‌گوید: شب یا روز جمعه چهار رکعت نماز می‌گزاری؛ در رکعت اول سوره حمد و بس، در رکعت دوم حمد و حم (دخان)، در رکعت سوم حمد و حم (سجده) و در رکعت چهارم حمد و تبارک (الملک). بعد از پایان نماز، نخست خداوند را ستایش می‌کنی. سپس بر پیامبر و خاندانش درود می‌فرستی و برای مؤمنان صد بار آمرزش می‌طلبی. آن‌گاه می‌گویی:«اللّهمَّ ازْجُرْنی بِتَرْکِ مَعاصیکَ اَبَداً ما اَبْقَیْتَنی وَارْحَمْنی مِنْ اَنْ تَکَلَّفَ طَلَبَ مالایَعنینی وَارْزُقْنی حُسْنَ النَّظَرِ فیما یٌرضیکَ عَنّی اللّهُمَّ بَدیعُ السَّمواتِ وَ الاَرْضِ ذَاالجلالِ وَ الاِکْرام وَ العِزَّهِِ اللَّتی لاتَرامُ. یا اللّهُ، یا رَحْمنُ، اَسْأَلُکَ بِجَلالِکَ وَ بِنوُرِ وَجهِکَ اَنْ تُلْزِمَ قَلْبی حِفظَ کِتابِکَ القُرآنِ المُنزَلِ عَلی رَسُولِکَ وَ تَرْزُقَنی اَنْ اَْتْلُُوَهُ عَلَی النَّحْوِ الَّذی یُرضیکَ عَنّی. اللّهُمَّ بَدیعُ السَّمواتِ وَ الاَرضِ، ذاالْجَلالِ وَ الاِکْرامِ وَ العِزَّ الذَّی لایَرامُ. یا اللهُ، یا رَحمنُ، اَسْأَلُکَ بِجَلالِکَ وَ بِنوُرِ وَجْهِکَ اَنْ تَنَوََّرَ بِکِتابِکَ بَصَری وَ تَطْلُقَ بِهِ لِسانی وَ تَفَّرَجَ بِهِ قَلْبی وَ تَشْرَحَ بِهِ صَدری وَ تَسْتَعمَلَ بِهِ بَدَنی وَ تُقَوِّیَنی عَلی ذلِکَ وَ تُعینُنی عَلَیْهَِ؛ فَاِنَّهُ لایُعینَ عَلیَ الخَیْرِ غَیْرُکَ وَ‌لایُوَفَّقُ لَهُ اِلّا اَنْت. لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهََ الّا بِاللهِ الْعَلّی العَظیمِ.»[۱۱].
۶- همراه ساختن حفظ قرآن با عمل کردن به مفاد آیات
همراه ساختن حفظ با عمل کردن به مفاد آیات درحد فهم و انجام طاعات و دوری از معاصی یکی از اصلی ترین اهدافی است که باید دنبال شود.
کربلایی کاظم، پیر مرد بی سوادی بود که به دلیل نورانیت و پاکی و طهارتی که داشت، مورد عنایت اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) قرار گرفت و در یک لحظه حافظ کل قرآن کریم شد. کربلایی کاظم مورد امتحان بسیاری از علماء و مراجع زمان خود قرار گرفت. مرحوم آیت الله العظمی بروجردی و سایر مراجع آن عصر این نکته را که این شخص با عنایت الهی در یک لحظه حافظ کل قرآن شده ، تأیید کردند. این نعمت بزرگ فقط در سایه عمل به احکام والای قرآن کریم به دست می آید.
عواملی که در سهولت حفظ قرآن مؤثرند:
۱- انتخاب نوع قرآن
یکی از عوامل مؤثر در سهولت و افزایش سرعت حفظ، انتخاب یک نوع قرآن با چاپ مرغوب و مناسب می‌باشد و باید از آغاز تا پایان حفظ، حتی برای تکرار و مرور فقط از آن استفاده شود و در غیر این صورت تصویر صفحات و آیات در ذهن به هم می‌ریزد و حفظ را دچار مشکل می‌کند.
بهتر است، با توجه به مکان و زمان حفظ و مرور، از قطع‌های گوناگون یک قرآن استفاده شود؛ برای مثال در خانه و محل کار از قطع بزرگ و در غیر این موارد از قطع جیبی بهره برد.
البته قرآنی که انتخاب می‌شود، باید از ویژگی‌های زیر برخوردار باشد:
* قرآن مورد استفاده حافظ، باید ساده و خطی خوانا با اعرابگذاری دقیق و کم زرق و برق باشد.
* صفحه قرآن دارای نقش و نگار و رنگارنگ نباشد و بهتر است زمینه صفحات هم سفید نباشد، که باعث خستگی چشم گردد.
* هر صفحه با ابتداء آیه شروع و آخر صفحه با انتهای آیه تمام شود.
* دقیق بودن شماره آیات نیز بسیار مهم است که باید به آن توجه شود.
* بهتر است ترجمه نداشته باشد و برای ترجمه از منبع دیگری استفاده نماید. البته این بدان معنا نیست که در حفظ نیازی به ترجمه آیات نیست، بلکه این تنها برای بهتر حفظ شدن است. هنگام حفظ قرآن، توجه به ترجمه ما را از مسیر اصلی حفظ دور می‌سازد. بنابراین، بهتر است پیش از آغاز حفظ درباره ترجمه، تفسیر اجمالی آیات و برخی از شأن نزول‌ها آگاهی به دست آورد.
۲- انتخاب زمان مناسب (بهره گیری از سحرگاهان)
بهترین زمان برای یادگیری وحفظ قرآن، زمانی است که انسان آمادگی کافی و همچنین آرامش فکری و روحی را برای این امرداشته باشد و نمی‌توان وقت خاصی را به اشخاص تحمیل کرد که فقط فلان وقت برای این امر خوب و مناسب است. امّا یکی از مناسب‌ترین اوقات برای به ذهن سپردن هر گونه مطلبی سحرگاهان است یعنی صبح زود، قبل و یا بعد از نماز است، زیرا مناسب‌ترین حالات ذهن از نظر آمادگی برای فعالیت، هنگامی است که فرد، ساعاتی قبل از آن، استراحتی کامل داشته باشد و نیز علاوه بر بدن انسان، طبیعت نیز از آرامش خاصی برخوردار است. به تجربه ثابت شده است آنان که عادت به بیداری سحر و صبحگاهان دارند، افراد موفقی هستند. سحرخیز باش تا کامروا باشی!
چنان‌که نوجوانی و جوانی بهترین فصل حفظ مطالب است؛ هنگام صبح و نشاط اول روز برترین وقت حفظ به شمار می‌آید. در این زمان، مغز انسان آماده‌تر است و بدن و طبیعت هر دو از آرامش خاص برخوردارند. افزون بر این، در سحرگاه برکات فراوان نهفته است. زمانی امام محمد باقر (علیه السلام) به فرمان هشام بن عبدالملک از مدینه سوی شام سفر می‌کرد، گروهی از مسیحیان را دید که درون غاری گام می‌نهادند، حضرت پرسید: در چنین روزی عید گرفته‌اند؟
گفتند: خیر، به سوی یکی از دانشمندان خود می‌روند. آن‌ها هرسال یک بار در چنین روزی او را از کوه خارج می‌کنند و آنچه می‌خواهند از وی می‌پرسند. امام فرمود: آیا دانشی دارد؟
گفتند: آری، از داناترین مردم است. آن گاه حضرت چهره خود را پوشاند و با یارانش همراه مسیحیان سمت آن دانشمند نابینا و کهنسال حرکت کرد، مرد کهنسال به یاری حس نیرومندش، سمت امام اشاره کرد و گفت: مرد، از ما هستی یا از امت محمد؟
امام(علیه السلام) فرمود: از امت محمد (صلی اللّه علیه و آله) . مرد پیر پرسید: برای پرسیدن آمدی یا پرسیده شدن؟ امام فرمود: بپرس. مرد کهنسال بسیار پرسید. و پاسخ شنید. آن‌گاه گفت: بنده خدا، کدام ساعت نه بخشی از شب است نه بخشی از روز؛ و اگر از هیچ کدام نیست، چیست؟
امام باقر (علیه السلام) فرمود: فاصله طلوع فجر تا طلوع آفتاب نه جزء شب است نه جزء روز. زمانی از زمان‌های بهشت است که در آن بیماران درمان می‌یابند و روزی بندگان خدا تقسیم می‌شود؛ و ساعت رحمت و خیر و برکت است[۱۲].
از این داستان در می‌یابیم این زمان زمانی معنوی است و شایسته است حفظ قرآن در چنین وقتی تحقق یابد. خداوند می‌فرماید: «إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً»[۱۳] نماز صبح مورد مشاهده است. مراد از «قرآن الفجر» نماز صبح است[۱۴]. بر اساس روایات شیعه و سنی، در میان نمازهای روزانه نماز صبح مورد مشاهده فرشتگان شب و روز قرار میگیرد؛ زیرا در آغاز صبح فرشتگان شب جای خود را به فرشتگان روز می‌سپارند و در این تعویض جایگاه، نماز مردمان را دیده، بر آن گواهی می‌دهند[۱۵].
مشکل بیداری سحرگاهان نیز فقط چند روز اوّل است و بعد از چند روز لذت و شیرینی سحرخیزی بدست خواهد آمد، برای بیدار شدن به هنگام طلوع فجر، نکات زیر نیز مفید است:
* خوابیدن در اوایل شب
* شب هنگام غذای اندک خوردن
* خواندن آیه آخر سوره کهف
نکته دیگر این که روان شناسان معتقدند، بهتر است در ساعات ثابتی از شبانه روز، مطالب حفظ شوند، زیرا اگر این کار هر روز در ساعت‌های مشخص و ثابت انجام گیرد، ذهن به ثبت و ضبط کردن در این ساعات به خصوص، عادت می‌کند و در نتیجه سریع‌تر و با زحمت کمتری می‌توان مطالب را حفظ کرد. البته هیچ‌گاه نباید پس از یک فعالیت سنگین ذهنی و فکری به حفظ قرآن پرداخت.
مطلب دیگر که برای حضور قلب در نماز نیز سفارش شده و در اینجا نیز بسیار اهمیت دارد این است که باید همیشه پیش از حفظ کردن، دقایقی را به تخلیه ذهن و افکار و مسائل مختلف اختصاص داد و نباید بدون مقدمه مشغول حفظ قرآن شد، (به ویژه برای کسانی که دغدغه و دل مشغولی‌های زیادی دارند).
نکته مهم دیگر تقسیم اوقات حفظ در طول شبانه روز است، از نظر علمی و تجربی نیز ثابت شده است که اگر حفظ مطالب در فواصل زمانی مختلف صورت گیرد، نتایج بهتری خواهد داشت تا این که این کار متصل و یک باره انجام پذیرد.
مطلب مهم آخر این که چنین نیست که در صورت نبودن بعضی از شرایط، کار حفظ تعطیل شود. اصولاً محدودیت مطلق در زمان و مکان برای حفظ قرآن وجود ندارد ولی با وجود این شرایط، پیشرفت انسان بیشتر و سرعت حفظ و سهولت آن افزایش پیدا خواهد کرد.