پایگاه خبری تحلیلی شرق سایت خبری تحلیلی شرق Related Articles
هجوم ملخ های غارتگر
سازندگی/ متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
با گذشت کمتر از شش دهه از هجوم گسترده ملخ‌های صحرایی به مناطق جنوبی ایران، حالا بار دیگر ملخ‌های صحرایی از شبه‌جزیره عربستان وارد فاز تهاجمی شده و بیش از شش استان در جنوب ایران را درنوردیده‌اند.
مژگان جمشیدی| بر اساس اعلام رئیس سازمان حفظ نباتات کشور، ملخ‌های صحرایی که در سال ۱۳۴۰ به بیش از دو و نیم میلیون هکتار از زمین‌های کشاورزی ایران آسیب زدند، از هفته دوم بهمن‌ماه گذشته نخستین مهاجرت خود را به سمت استان‌های جنوبی کشورمان آغاز کردند. ورود نخستین دسته از ملخ‌های مهاجم صحرایی به کشور در حالی صورت گرفت که یک هفته پیش از آن، سازمان جهانی خواربار (فائو) از احتمال حمله ملخ‌ها از عربستان، امارات و عمان به ایران و تهدید امنیت غذایی کشورمان هشدار داده بود.
اما با وجود مبارزه شیمیایی در مناطق جنوبی، مهاجرت ملخ‌ها همچنان ادامه دارد و دسته‌هایی از آنها در مناطق جنوبی نیز تخم‌گذاری و زادآوری کرده‌اند و نوزادان نابالغ که در اصطلاح به آنها پوره (nymph) گفته میشود نیز خود به مجموع مشکلات موجود که تغذیه بیش از حد آنها از رویشگاه‌های طبیعی و مزارع کشاورزی است، افزوده است.
مسئولان می‌گویند بیش از ۲۰۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی و باغات ایران در معرض تهدید ملخ قرار دارند و این در حالی است که اقدامات کنترلی تنها در ۳۸ هزار هکتار صورت گرفته است. بعد از رخداد سیل‌های اخیر، حالا حمله ملخ‌های صحرایی دومین موضوع نگران‌کننده‌ای است که توجه زیادی از مردم و مسئولان را به خود جلب کرده است. با این حال مسئولان می‌گویند همه چیز تحت کنترل است.
در این میان پرسش‌های زیادی هم مطرح است که اساسا چه اتفاقی در طبیعت ایران و کشورهای اطراف افتاده که ناگهان ملخ‌های صحرایی به سمت ایران مهاجرت کرده و حالت تهاجمی به خود گرفته‌اند؟ این تعداد بسیار زیاد از ملخ‌ها چطور ناگهان ایجاد شده‌اند؟ و آیا هجوم ملخ‌ها به ایران با بارش باران در ماه‌های اخیر ارتباط داشته است؟ علیرضا نادری، حشره‌شناس و کارشناس دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست، و محمد احمدی‌فر، کارشناس مبارزه با ملخ در گروه برنامه‌ریزی و نظارت بر مبارزه با آفات عمومی سازمان حفظ نباتات کشور در گفت‌وگو با سازندگی از چگونگی شکل‌گیری حالت تهاجمی در ملخ‌ها و دلایل ازدیاد این گونه می‌گویند.
به گفته کارشناسان، ملخ‌ها در دسته‌های ۵۰ تا یک‌صد میلیونی با طی مسافت‌های طولانی و عبور از خلیج فارس خود را به استان‌های جنوبی ایران رسانده‌اند. بیشترین هجوم ملخ‌ها در بین ۶ استان جنوبی، به استان‌های هرمزگان، کرمان و جنوب سیستان و بلوچستان بوده، اما به تازگی مسئولان جهاد کشاورزی از حرکت گروهی از ملخ‌ها از بوشهر به سمت استان فارس خبر داده‌اند. در هرمزگان نیز اولین گروه ملخ‌ها در شهرستان‌های بندر لنگه و پارسیان فرود آمدند و سپس تا میناب و سیریک هم رفتند. در این استان بیش از ۲۲ هزار هکتار مبارزه شیمیایی صورت گرفته و در جنوب کرمان در نزدیکی تالاب جازموریان نیز ۱۱ هزار هکتار از مراتع سمپاشی شده است.
با این حال محمدرضا درگاهی، رئیس سازمان حفظ نباتات کشور، سه روز قبل گفت: «مشکل حمله ملخ کنترل شده و در صورت تامین اعتبار و اقدامات صورت‌گرفته، این آفت با حداقل خسارت دفع میشود و جای نگرانی نیست.» او مدعی شد: «تاکنون آسیب جدی به زمین‌های کشاورزی وارد نشده، ولی مبارزه با این آفت باید گسترش یابد چراکه ۱۲۵ هزار میلیارد تومان ارزش ریالی محصولاتی است که در خطر قرار دارند. برابر این رقم، مبلغ ۱۰ میلیارد تومان برای مبارزه با این آفت بسیار ناچیز است و پیش‌بینی میشود که در صورت انجام حمایت‌های لازم تا آخر تیرماه این آفت دفع شود.»
علت مهاجرت ملخ‌ها چیست؟
علیرضا نادری، حشره‌شناس و کارشناس دفتر موزه و ذخایر ژنتیک سازمان محیط زیست، به سازندگی می‌گوید: «اساسا پدیده مهاجرت در حشرات یک پدیده با سابقه تاریخی طولانی است. مطالعات علمی صورت گرفته در حوزه «دیرین‌گرده‌شناسی» و تطبیق آنها با داده‌های اقلیمی در دنیا نشان داده که در گذشته‌های دور که میزان یخ‌های قطبی بیشتر بوده و گستره آنها تا نواحی جنوبی‌تر هم می‌رسیده مهاجرت حشرات بسیار محدود بوده، اما با گذشت زمان و افزایش دما، مسافت مهاجرت‌ها از چند صد متر به چند کیلومتر و گاه چند ده کیلومتر افزایش یافته است.
بنابراین تغییر اقلیم یکی از عوامل موثر در مهاجرت است.» او می‌افزاید: «ملخ صحرایی نیز در گذشته در شمال و شرق آفریقا و شبه‌جزیره عربستان که سبزتر بوده همیشه وجود داشته و مهاجرت‌هایش به دلیل تامین غذا، کوتاه‌تر بوده اما با روند خشکیدگی این مناطق، مهاجرت به سمت عرض‌های جغرافیایی بالاتر خاورمیانه شروع شده است.»
این کارشناس می‌گوید: «ملخ صحرایی تخم خود را در خاک می‌گذارد و مثل بسیاری از حشرات، تخم آن قادر است تا سال‌ها در خاک باقی مانده و به محض مهیا شدن شرایط محیطی و رطوبت و باران، نوزادان سر از تخم در می‌آورند. و این نوزادان تا زمانی که بالغ نشده‌اند بیشترین میزان تغذیه را از محیط دارند اما وقتی غذا محدود میشود همبستگی و پیوستگی بیشتری پیدا می‌کنند و چون در حافظه ژنتیکی‌شان مهاجرت به مناطق شمالی وجود دارد، به سمت ایران و پاکستان حرکت می‌کنند.» به گفته او «ملخ‌های صحرایی دو فاز زندگی دارند: در فاز اول به صورت انفرادی زیست می‌کنند ولی در فاز دوم آنها می‌توانند به دلیل افزایش رطوبت و باران و سبز شدن دشت‌ها و تشدید زادآوری، حالت همبستگی بیشتری پیدا کنند و حالت مهاجم به خود گرفته و مهاجرت کنند.»
محمد احمدی‌فر، کارشناس مبارزه با ملخ در گروه برنامه‌ریزی و نظارت بر مبارزه با آفات عمومی سازمان حفظ نباتات کشور، نیز به سازندگی می‌گوید: «یکی از عواملی که باعث شده ملخ‌ها از زمان دایناسورها باقی بمانند زندگی اجتماعی ملخ‌ها و افزایش شانس بقای آنها است. وقتی در مسافت‌های طولانی از روی دریا پرواز می‌کنند، ملخ‌های قوی‌تر می‌توانند روی اجساد ملخ‌های ضعیف‌تر که در آب غرق شده و شناورند بنشینند و استراحت کنند تا بتوانند دوباره پرواز به مناطق شمالی خلیج فارس و دریای عمان از سر بگیرند.»
این کارشناس می‌گوید: «برای همین ملخ‌های صحرایی را در ایران ملخ دریایی هم می‌گویند. این ملخ بومی ایران نیست و معمولا با پرواز از روی خلیج فارس خود را به ایران می‌رساند.» به گفته احمدی‌فر «باران و شرایط مناسب محیطی و تغذیه‌ای می‌تواند ملخ‌ها را به هم پیوسته‌تر کند و سن بلوغ آنها را به جای ۱۲۰ روز تا ۸۵ روز هم کاهش دهد و در این شرایط آنها قدرت خاصی پیدا می‌کنند و گاه حتی رنگ‌شان هم تغییر می‌کند و به دلیل تغذیه زیاد در دوران پورگی می‌توانند تا ۲۵۰ کیلومتر هم پرواز کنند.»
به ملخ‌ها در دوره نوزادی، پوره یا نمف گفته میشود. وقتی ملخ‌ها بال ندارند و پوره هستند با جهیدن حرکت می‌کنند. بعد از مدتی که بال درمی‌آورند سرعت گسترش‌شان بیشتر میشود. احمدی‌فر در این باره می‌گوید: «در شرایط مناسب محیطی به دلیل افزایش غذا در مزارع و مراتع پورگی از ۶ مرحله به ۵ مرحله کاهش می‌یابد و آنها زودتر بالغ می‌شوند و زودتر جفت‌گیری و تخم‌گذاری می‌کنند.»
این کارشناس می‌گوید: «برخلاف تصور عامه که فکر می‌کنند ملخ‌های صحرایی فقط در عربستان یا آفریقا هستند، باید بگویم که این ملخ‌ها چند سالی است در ایران هم هستند که تحت کنترل بودند و اگر لازم بوده با آنها مبارزه می‌شده. اما اتفاقی که در سال جاری افتاده در نوع خود کم‌سابقه بوده چون تعداد زیادی ملخ از سمت شرق آفریقا و عربستان به ایران هجوم آورده‌اند اما خوشبختانه بزرگ‌ترین کانون آلوده‌ای که ما در این مدت دیدیم تنها ۲۰ هکتار بوده و کاملا تحت کنترل درآمدند و جای نگرانی نیست.»
او یادآور میشود: «رخداد اخیر یک رخداد صد درصد طبیعی است و به دلیل بارش در شبه‌جزیره عربستان و آفریقا شرایط برای رشد ملخ‌ها در این منطقه فراهم شده و چون خاستگاه دوم ملخ‌ها ایران است و اینجا نیز باران خوبی باریده و غذا مهیا شده، ملخ‌ها به ایران آمدند.»
احمدی‌فر می‌گوید: «حرکت این ملخ‌ها بر اساس چرخش زمین و در مسیر بادهایی است که از غرب به شرق می‌وزد و به همین دلیل به ایران و پاکستان و هند می‌روند. به گفته او پوره‌ها بال‌دار نیستند و مبارزه با آنها ساده‌تر است و در برخی مناطق به دلیل شب‌فعال نبودن ملخ‌ها، مردم جنوب آنها را برای مصارف تغذیه انسانی و دام و طیور به راحتی می‌گیرند و مشکلی هم ایجاد نمی‌شود. اما اگر وسعت مناطق آلوده بیشتر باشد مبارزه شیمیایی از سوی وزارت جهاد کشاورزی آغاز میشود.»
پیامدهای مبارزه شیمیایی با ملخ‌های مهاجم
علیرضا نادری، حشره‌شناس می‌گوید: «بارش باران در شمال و غرب آفریقا در زمستان و عربستان تقریبا مناسب بود، به همین دلیل بسیاری از تخم‌هایی که احتمالا از سال‌های قبل در محیط و در خاک بوده تبدیل به نوزادان ملخ شدند. اما چون غذا در این مناطق محدود بوده حالا به ایران هجوم آورده‌اند.» او می‌گوید: «ملخ‌های صحرایی تاکنون به ندرت توانسته‌اند در این حجم زیاد به ایران بیایند که رخداد اخیر یک دلیلش به خاطر تغییر اقلیم است و یک دلیل دیگر موفقیت‌شان در زادآوری و افزایش جمعیت و حفظ حالت تهاجمی‌شان به دست‌کاری‌های بشر برمی‌گردد.
ما پوشش گیاهی مراتع را با چرای بی‌رویه و تبدیل به اراضی کشاورزی از بین می‌بریم و در کنار آن شکارچیان طبیعی ملخ‌ها که شامل پرندگان شکاری از خانواده شاهین‌ها یا پرندگانی چون سنگ‌چشم‌ها و سبزقباها و جغدها هستند و حتی عقرب‌ها و جوندگان را از بین می‌بریم. بنابراین با قدرت تهاجمی بیشتری به شهرها و روستاها و زمین‌های کشاورزی حمله‌ور می‌شوند. در حالی‌که اگر اکوسیستم‌های طبیعی کارکرد اکولوژیک خودشان را داشتند ملخ‌ها کمتر می‌توانستند در این حالت بمانند.» او می‌افزاید: «مبارزه شیمیایی با ملخ صحرایی نیز باعث از بین رفتن ده‌ها و صدها حشره دیگر میشود و پرندگان و جوندگانی هم که از اینها تغذیه می‌کنند، ممکن است آسیب ببینند.»
نادری معتقد است باید مبارزه شیمیایی با ملخ‌های مهاجم به مزارع کشاورزی محدود شود نه مراتع، اما احمدی‌فر می‌گوید: «در مزارع به دلیل مالکیت خصوصی این کار دشوار است و با توجه به اهمیت زمان در مبارزه با آفات، مبارزه در اراضی خارج از مزارع آغاز شده است.» او می‌افزاید: «اما این اراضی مراتع نیستند بلکه عمدتا اراضی شنی و ماسه‌زارها و اکوسیستم‌های کم‌بازده و بیابانی هستند که من خودم در طول مسیرهای حرکتم کمتر پرنده‌ای را در آنجا دیدم که حتی بخواهد از ملخ‌ها تغذیه کند. بنابراین سمپاشی نمی‌تواند تاثیر مخرب چشمگیری روی زیستمندان این مناطق داشته باشد.» احمدی‌فر می‌گوید: «حداکثر ارتفاعی که ملخ‌های صحرایی می‌توانند پرواز کنند ۱۵۰۰ تا ۱۶۰۰ متر از سطح دریا است و قاعدتا نمی‌تواند از سد زاگرس و کوه‌های بلند مسیر بگذرند، برای همین راه را از مسیرهای کم‌ارتفاع انتخاب می‌کنند.»
با اینکه مبارزه بیولوژیک با ملخ‌های صحرایی همواره در کنار روش‌های مبارزه شیمیایی و مکانیکی مد نظر بوده ولی احمدی‌فر معتقد است که این روش در مقایسه با مبارزه شیمیایی کارکرد مناسبی ندارد. علیرضا نادری، حشره‌شناس می‌گوید: «متاسفانه طبیعت ما در سال‌های گذشته به دلیل دست‌کاری‌های انسانی بسیار آسیب دیده. مثلا در سال گذشته که طرح پرورش عقرب در کشور را به غلط ترویج کردند به این بهانه صدها هزار عقرب در کشور زنده‌گیری و از بین رفت در حالی‌که اگر این عقرب‌ها بودند و کارکرد طبیعی‌شان را انجام می‌دادند، مراتع به زمین‌های کشاورزی تبدیل نمی‌شدند و با سمپاشی جمعیت حشرات آن و پرندگان تغذیه‌کننده از بین نمی‌رفت، تا حدی مبارزه با ملخ‌ها می‌توانست آسان‌تر باشد چون ملخ‌ها به‌طور طبیعی در مراتع کنترل می‌شدند و آسیبی به مزارع هم وارد نمی‌شد. ولی ما با تبدیل مراتع به مزارع عملا غذای بیشتری را برای آنها فراهم کردیم و شکارچیان طبیعی‌شان را هم از بین بردیم.»
این کارشناس می‌افزاید: «طبیعتا هر بار که از سموم شیمیایی برای حل مشکلات‌مان استفاده می‌کنیم و با این کار دست به ساده‌سازی طبیعت و کاهش تنوع گونه‌ها می‌زنیم، امکان تبدیل یک جاندار به آفت را بیشتر کرده‌ایم و راه را برای مبارزه‌های آتی خود سخت‌تر می‌کنیم. انتظار می‌رود موضوع چرای بی‌رویه دام و تغییر کاربری اراضی در کشور نه فقط برای حفظ تنوع زیستی که اتفاقا برای مبارزه با آفات بیشتر مدنظر قرار گیرد.»