پایگاه خبری تحلیلی شرق سایت خبری تحلیلی شرق Related Articles
نوستالژی تبریز قدیم در خانه های تاریخی این شهر
تقی زاده، مدیرکل وقت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی در حین حرکت در پیاده راه تربیت، مقابل کوچه ای ایستاد و خطاب به استاندار
اظهار کرد که تنها در این کوچه ۱۴ باب خانه تاریخی شناسایی شده است.
من که آن موقع جوان و سرشار از امید به احیای خانه های تاریخی تبریز، به عنوان نماد عمران و آبادانی این کهن شهر بودم، مقابل کوچه تاملی کردم و مشغول
یافتن نام کوچه شدم: ‘کوچه کرباسی’.
نوستالژی “تبریز قدیم” در خانه های تاریخی این شهر
هر چند آن بازدید یک ساعته از پیاده راه ‘تربیت’، که در نهایت دوراندیشی و تأمل به نام یکی از مفاخر و ادبای ایران زمین در دوره مشروطه نامگذاری شده است،
در معیت مسوولان ارشد استانی و شهری گذشت، اما امید به احیای خانه های تاریخی تبریز به آرزویی فراموش نشدنی در سینه من خبرنگار بدل شد.
سالی چند پس از این ماجرا، تراب محمدی، مدیرکل وقت میراث فرهنگی، صنایع دستی و میراث فرهنگی آذربایجان شرقی نیز به تواتر در نشست های خبری خود
از وجود حداقل ۴۰۰ خانه تاریخی در تبریز و از عزم و اهتمام ویژه سازمان متبوعش برای تملک و احیای آنها خبر داد.
این را هم ناگفته نگذارم که در آن سالها، کتاب ارزشمند ‘تبریز قدیم’ حاوی تصاویر قدیمی از تاریخ معاصر تبریز به همت استاد محمدعلی جدیدالاسلام تازه انتشار
یافته بود و یکی از تصاویر آن که از بالای ‘ارک’ و مشرف بر خیابان فردوسی گرفته شده بود، حاوی مناظر زیبایی از چند خانه قدیمی واقع در این خیابان بود که با ستون
های سفیدشان، چشم مرا نوازش و حس کنجکاویم را تحریک می کردند؛ من هر وقت به این عکس نگاه می کردم، با خود می اندیشیدم که آیا این خانه های زیبا
که یادگارهای معماری ایرانی- اسلامی تبریز در دهه ها و سده های عظمت و آبادانی آن هستند، باز هم وجود دارند.
بدون شک یکی از خانه هایی تاریخی این عکس کتاب ‘تبریز قدیم’، خانه نصیرالسلطنه در جنب مسجد تاریخی ‘اوستا شاگرد’ در کوچه ‘اردبیلی ها’ بود که خاطرات
فراوانی را از آمدن جلیل محمدقلی زاده، ناشر جریده بی مانند ‘ملانصرالدین’، به تبریز در دوره به خاک و خون کشیده شدن قیام خیابانی، سکونت وی در این خانه
و انتشار هشت شماره از ‘ملانصرالدین’ در ‘شهر اولین ها’، به سینه داشت و حدود چهار دهه قبل با خاک یکسان شد.
البته ویرانی خانه ها و بناهای تاریخی تبریز، اتفاقی نبود که محدود به خانه ‘نصیرالسلطنه’ باشد، بلکه آغاز این رویکرد به اوایل دهه ۱۳۱۰ شمسی بر می گشت
که بنای زیبا و دیدنی ‘شمس العماره’، در محل فعلی عمارت استانداری، در آتش کینه پهلوی به قاجار سوخت و تلاش پهلوی ها برای زدودن آثار حکمرانی قجرها
در تبریز در محدوده مجموعه دیوانی در اواخر دهه ۱۳۴۰ شمسی با ویران کردن بنای حرمخانه و ‘تالار آیینه’ آن وارد مرحله جدیدی شد.
هر چه بود گذشت و تبریز که در دوره بیش از یک سده ای یدک کشیدن عنوان ‘دارالسلطنه’، میزبان مردان بزرگی بود که در سیاست، اقتصاد و فرهنگ ایران زمین
تاثیرگذار بودند، به تدریج سرمایه فرهنگی گرانقیمت ‘خانه های تاریخی’ خود را به اسم توسعه از دست داد و به تدریج این یادگارهای کهن اندیشه ایرانی را با سازه
های بتونی بی قواره، بدریخت بی هویتی که هیچ نسبتی با سنت های معماری آن نداشت، عوض کرد.
موج دوم نابودی و ویرانی خانه های تاریخی تبریز از اوایل دهه ۱۳۷۰ شمسی و همزمان با برکندن باغ های قدیمی و ریشه دار ‘باغشهر ایران’ آغاز شد؛ خوشبختانه
در ۱۵ سال گذشته آگاهی از اهمیت حفظ میراث تاریخی با اولویت ‘خانه های تاریخی’ در میان مسوولان و شهروندان تبریزی به تدریج افزایش یافته و همین امر زمینه
هم افزایی میان افکار عمومی از یک سو و میراث فرهنگی و شهرداری را در شناسایی و احیای خانه های تاریخی از سوی دیگر فراهم کرده است.
در این مدت خانه های تاریخی زیادی از قبیل خانه حاج مهدی کوزه کنانی(خانه مشروطه فعلی)، خانه شربت اوغلی (شعبه بنیاد ایرانشانسی)، خانه امیرنظام
گروسی (موزه قاجار)، خانه حیدرزاده، خانه حریری (موزه مطبوعات) و … به همت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی و شهرداری
تبریز تملک، احیا و با کاربری های موزه ای و اداری از تندباد ویرانی و تخریب صیانت شده است.
البته نباید از نظر دور داشت که تلاش ارزشمند دو نهاد فوق الذکر در شناسایی و احیای خانه های تاریخی تبریز، الزااما مترادف با توقف تخریب خانه های تاریخی این
کلان شهر نیست، زیرا در چند سال اخیر خانه های براداران نخجوانی به عنوان نگین جامعه فرهنگی – ادبی تبریز و ایران، در پیاده راه ‘تربیت’، در سکوت خبری، تخریب
و به پاساژ تبدیل شده است.
از عجایب روزگار اینکه دم در ورودی پاساژ ‘پردیس’ که بر روی اراضی منزل مسکونی حاج محمد نخجوانی بنا شده است، مغازه کیف و کفش با تابلوی ‘سراج’ قرار دارد
که صاحب آن نیز از نوادگان میرعلی اکبر سراج، از پیشروان انقلاب مشروطه در تبریز و ناشر روزنامه ‘تکامل’ در سال های منتهی به کودتای سیاه سوم اسفند ۱۲۹۹
شمسی، قرار دارد.
این نکته را نیز ناگفته نگذارم که رقم ۴۰۰ خانه تاریخی موجود تبریز، آماری مربوط به حدود یک دهه قبل بود و تعداد این اماکن و بناها با شناسایی موارد جدید رو به
فزونی گذارده است، به گونه ای که امروزه گفته می شود تبریز دومین شهر کشور از نظر داشتن ‘خانه های تاریخی’ و شمار این گونه بناهای تاریخی در ‘شهر اولین ها’
در زمان کنونی ۶۰۰ مورد است و پیش بینی می شود که این تعداد در سال‌های آینده با کاوش‌هایی که درحال انجام است، به بیش از ۸۰۰ باب نیز برسد.
در این میان یادآوری این نکته نیز خالی از لطف نیست که قدمت اکثر خانه‌های تاریخی تبریز به دوران پس از قاجار می‌رسد، زیرا تمام بناهای تاریخی و دیدنی این شهر
در آخرین شب سال ۱۱۹۳ هجری قمری در آغاز دورهٔ قاجاریه، بر اثر وقوع زمین‌لرزه‌ای هولناک تخریب شد و تبریز به‌ویرانه‌ای از خرابه‌ها تبدیل گشت.
البته برخی از بناهای محکم و استوار، همچون ارک علیشاه، بازار تبریز، مسجد استاد شاگرد، مسجد جامع و مسجد کبود باوجود آسیب‌های فراوانی که دیدند، از آن
زمین لرزه هولناک و بنیان برافکن جان سالم به در بردند و باقی ماندند.
پس از وقوع زمین‌لرزهٔ سال ۱۱۹۳ هجری و در آغازین سال‌های دورهٔ قاجار، ساخت‌وساز در شهر تبریز بار دیگر رونق گرفت و مردم بر روی خرابه‌های تبریز ویران‌شده،
شهری نو با خانه‌هایی زیبا و جالب بنا کردند.
خوشبختانه شمار زیادی از خانه های تاریخی تبریز پس از پشت سرگذاردن بلاهای طبیعی و غیرطبیعی، فعلا پابرجا هستند و ضمن اینکه همچون نگاهبانانی کهنسال
حیات ۲۰۰ ساله تبریز را به نظاره نشسته اند، با آغوش باز از میهمانان و گردشگران نوروزی استقبال و با زبان بی زبانی گوشه هایی از ‘رازهای سر به مهر’ دارالسطنه
را به آنان بازگو می کنند.
بدون شک حضور میهمانان و گردشگران نوروزی در ‘خانه های تاریخی تبریز’ می تواند علاوه بر فراهم کردن زمینه آشنایی آنان با گذشته پرفراز و نشیب این شهر و سنت
های دیرپای زندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تبریزیان، نوستالژی زندگی گذشتگان در این خانه های فراخ و بزرگ را نیز در ذهن آنان تداعی کند.
واقعیت این است که هر چند ‘خانه های تاریخی’ تبریز در نقشه های گردشگری کشور، صفحاتی متناسب با شان و جایگاه این کهن-کلان شهر ندارند، اما حضور میهمانان
نوروزی در خانه های اردوبادی (مرکز اسناد منطقه شمالغرب)،
خانه امیرنظام گروسی (موزه قاجار)، خانه های قدکی و بهنام (دانشکده معماری)، خانه پروین اعتصامی (بنیاد فرهنگ، هنر و ادب آذربایجان)، خانه ختایی (خانه هنرمندان
تبریز) و خانه ستارخان (سردار ملی) می تواند لحظات خوشی را برای آنان رقم بزند.
بدون شک حضور میهمانان نوروزی در خانه سرخه‌ای، خانه سلطان‌القرائی، خانه سلماسی (موزه سنجش)، خانه شربت‌زاده (موزه سفال)، خانه فرزام، خانه کلانتر، خانه
گنجه‌ای‌زاده (دانشکده معماری)، خانه مستشارالدوله، خانه میرزاحسین واعظ، خانه میرزامحمدحسین مجتهد، خانه میرزامهدی‌خان فراش‌باشی، خانه حاج رضا صدری
( خانه معبودی)، خانه حاج ارفع الملک جلیلیف خانه علی موسیو و دهها خانه تاریخی دیگر می تواند فرصتی کم مانند را برای گذر از دالان تاریخ معاصر ایران در اختیار آنان بگذارد که تجربه آن در کمتر شهر دیگر کشورمان میسر است.