شکل گیری جنبش عدم تعهد،ساختار و تشکیلات

جنبش کشور‏های غیر متعهد یا جنبش عدم تعهد در سال ۱۹۶۱ میلادی در اوج جنگ سرد و فضای دو قطبی حاکم بین غرب و شرق با هدف وحدت میان کشورهایی که نه در اردوگاه کمونیسم و نه در اردوگاه سرمایه‌داری (امپریالیسم) قرار داشتند، تشکیل شد که با اتمام دوران جنگ سرد، هم اکنون اعضای این جنبش را اکثرا کشورهای در حال توسعه تشکیل می‌دهند.

نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهایی که بعدها به غیرمتعدها معروف شدند، در سال ۱۹۵۵ در کنفرانس باندونگ در شهر باندونگ اندونزی انجام شد. جواهر لعل نهرو، جمال عبدالناصر و سوکارنو رۆسای وقت حکومت کشورهای هند، مصر و اندونزی در این اجلاس اندیشه تشکیل چنین سازمانی را مطرح کردند. چون این اتفاق کمی بعد از استقلال هند رخ می داد تحت تاثیر جهان بینی مهاتما گاندی نیز قرار داشت.

در ۱۹۶۱ اولین اجلاس سران عدم تعهد با حضور مارشال یوزیپ بروز تیتو رهبر یوگوسلاوی، قوام نکرومه رهبر غنا، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، جواهر لعل نهرو نخست وزیر هندو سوکارنو رهبر استقلال اندونزی در کنفرانسی که در شهر بلگراد در کشور یوگسلاوی برگزار شد، این سازمان موجودیت خود را اعلام کرد.

جمهوری اسلامی ایران که به دلیل عضویت در پیمان نظامی مرکزی سنتو از عضویت در جنبش عدم تعهد محروم مانده بود در سال ۱۹۷۹ پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عضویت این جنبش در آمد.

لغو بر گزاری هفتمین اجلاس سران در بغداد به دلیل تجاوز نظامی عراق به ایران و انتقال این اجلاس به دهلی نو از مهمترین رویدادهای جنبش به حساب می آید. حال قرار است در شهریور ماه سال جاری اجلاس سران جنبش عدم تعهد در جمهوری اسلامی ایران برگزار شود.

۵۳ کشور آفریقایی، ۴۰ کشور آسیایی، ۲۶ کشور آمریکای لاتین و کارائیب و یک کشور اروپایی (بلاروس)، ۱۲۰ عضو جنبش عدم تعهد را تشکیل می دهند و ۱۸ کشور و ۱۰ سازمان از جمله سازمان ملل، سازمان همکاری اسلامی و اتحادیه عرب نیز اعضای ناظر این جنبش را تشکیل می دهند. این نهضت بدون آنکه در صدد ایجاد بلوک جدیدی باشد، کوشیده است تا بلوک بندی ها را ازبین ببرد و راهی مستقل و واقع بینانه که متضمن استقلال کشورهای عضو باشد، برگزیند. جنبش عدم تعهد که به مفهوم “عدم وابستگی به شرق و غرب” است و گاهی از آن به عنوان “بی طرفی مثبت” یاد می شود، ابتدا به صورت یک حرکت سیاسی ضد امپریالیستی و ضد تبعیض نژادی آغاز شد و سپس ضمن حفظ مواضع قبلی خود، به صورت یک جنبش اقتصادی دسته جمعی میان کشورهای جهان سوم توسعه پیدا کرد.

کنفرانس کشورهای آسیایی و آفریقایی که در سال ۱۹۵۵ در شهر باندونگ اندونزی برگزار شد، یک اجتماع جهان سومی به شمار می رفت که برای نخستین بار کشورهای نوساخته آسیایی و آفریقایی را گردهم می آورد. این کنفرانس مقدمه ای برای شکل گیری نهضت عدم تعهد بود که در آن ۲۹ کشور با جمعیتی بالغ بر یک میلیارد و صد و پنجاه میلیون نفر شرکت داشتند.

در طول کنفرانس دو جبهه متشکل از کشورهای مختلف بوجود آمد که گروه نخست از هند و اندونزی پیروی می کرد و طرفدار سیاست استعمارزدایی بود در حالی که جبهه دیگر که از کشورهایی چون پاکستان، سیلان، ترکیه و عراق تشکیل شده بود، موضع مخالفت با کمونیسم را در پیش گرفته بود. سرانجام با کوشش های صورت گرفته، هر دو جبهه در یک گروه فراگیر علیه استعمار و استثمار از نوع غربی یا شرقی متحد شدند. بدین طریق نطفه عدم تعهد در کنفرانس ۱۹۵۵ در باندونگ اندونزی بسته شد و در سال ۱۹۶۱ در بلگراد بصورت یک جریان گسترده جهان سومی عینیت یافت. جهت گیری عدم تعهد که در ابتدا دارای یک سلسله هدف های محدود و کلی بود، به مرور زمان با پیوستن کشورهای اثر گذارتر به جنبش غیر متعهدها و نیز با توجه به دگرگونی هایی که در سیاست های بین المللی، به ویژه در روابط شرق و غرب به وقوع پیوست، رو به توسعه و گسترش گذاشت این جنبش هم اکنون به عنوان یک تشکیل سیاسی بزرگی که بعد از سازمان ملل بزرگترین تشکل سیاسی بین الدولی است.

ب)ساختار و تشکیلات جنبش

الف ـ کنفرانس سران

کنفرانس سران کشورهای عضو جنبش عدم تعهد هر سه سال در یکی از پایتخت های اعضای جنبش برگزار می شود. وزیر خارجه کشور میزبان در کنفرانس سران به عنوان رئیس جدید جنبش به مدت سه سال ـ یعنی تا برگزاری کنفرانس بعدی سران ـ برگزیده و معرفی می شود.

ب ـ ریاست جنبش

بر فرض درگذشت استعفا یا برکناری رئیس جنبش عدم تعهد از وزارت خارجه کشور میزبان وزیر خارجه بعدی به طور خودکار رئیس جنبش خواهد شد.

ج ـ کنفرانس وزیران خارجه

این کنفرانس هر سه سال یک بار با حضور وزیران خارجه کشورهای عضو برگزار می شود. همچنین در مواقع ضروری به صورت فوق العاده و خارج از چارچوب زمانی معین می تواند برگزار شود.

د ـ دفتر هماهنگی کشورهای غیرمتعهد

اعضای این دفتر وزیران خارجه یا نمایندگان کشورهای عضو هستند. کار این دفتر هماهنگی و بررسی مسایل مورد علاقه اعضا و پرداختن به درخواست های جدید عضویت در این جنبش است.

هـ ـ گروه های هماهنگی میان دولت ها

این گروه ها برای هماهنگ کردن برنامه های اجتماعی اقتصادی فرهنگی و… در جریان کنفرانس تشکیل شد. وظیفه این گروه ها آماده سازی گزارش موضوعات گوناگون و سپردن آن به کنفرانس است. این گروه ها درباره مسایل متعددی ازجمله حمل ونقل، ارتباطات، توسعه بهداشت، جهانگردی و انرژی هسته ای صلح آمیز تحقیق و پژوهش می کنند.

این گروه های کاری درباره مسائل زیر تشکیل می شوند:

۱- تجارت

۲- همکاری های پولی و مالی

۳-ماهیگیری

۴- حمل و نقل

۵- ارتباطات راه دور

۶- موسسات عمومی

۷- بهداشتی

۸- پیشرفت های علمی و فنی

۹- بهره برداری و توسعه منابع انسانی

۱۰- نقش زن در توسعه و عمران

۱۱- نظام تحقیقاتی و اطلاعاتی

۱۲- جهانگردی

۱۳- مرکز اطلاعات کشورهای غیر متعهد

۱۴- کاربرد صلح آمیز انرژی اتمی

۱۵- ورزش

۱۶- مواد خام

و ـ جلسات سالانه وزیران خارجه در نیویورک

نشست وزیران خارجه کشورهای عضو جنبش عدم تعهد هر سال در خلال جلسات مجمع عمومی سازمان ملل متحد برگزار می شود و هدف آن نزدیک کردن مواضع اعضا و ایجاد جبهه واحد در مسایل جهانی است. (۳)

شرایط عضویت در جنبش عدم تعهد

در پنجمین کنفرانس سران در سال ۱۳۵۲ در الجزیره شرایط عضویت در جنبش به این صورت تعیین شد:

– عدم تعلق به هیچ یک از اتحادیه های نظامی

– دنبال کردن سیاست مبتنی بر اصول همزیستی مسالمت آمیز

– کمک به جنبش های آزادی بخش

– عدم واگذاری پایگاه های نظامی

–  عدم امضای قراردادهای دو یا سه جانبه کمک های نظامی.

ج)فهرست کنفرانس های جنبش عدم تعهد

کشورهای عضو جنبش عدم تعهد که تقریبا نصف کشورهای دنیا را دربرمی گیرد و بیش از نیم قرن از تاسیس آن می گذرد از آغاز تاکنون پانزده کنفرانس سران برگزار کرده است که به شرح زیر است:

ـ باندونگ (اندونزی) ۱۳۳۴

ـ بلگراد (یوگسلاوی پیشین) ۱۳۴۰

ـ قاهره (مصر) ۱۳۴۳

ـ لوزاکا (زامبیا) ۱۳۵۹

ـ الجزیره (الجزایر) ۱۳۵۲

ـ کلمبو (سریلانکا) ۱۳۵۵

ـ هاوانا (کوبا) ۱۳۵۸

ـ دهلی نو (هندوستان) ۱۳۶۲

ـ هراره (زیمبابوه) ۱۳۶۴

ـ بلگراد (یوگسلاوی پیشین) ۱۳۶۸

ـ اکرا (غنا) ۱۳۷۰

ـ کارتاهینا (کلمبیا) ۱۳۷۴

ـ دوربان (افریقای جنوبی) ۱۳۷۷

ـ کوالالامپور (مالزی) ۱۳۸۲

ـ باندونگ (اندونزی) ۱۳۸۴

منبع: خبرگزاری بین المللی عدم تعهد