پایگاه خبری تحلیلی شرق سایت خبری تحلیلی شرق Related Articles
روزهای زندگی؛ ستایش معنای زندگی در سایه جهادReviewed by مدیریت پرچم های سیاه شرق on May 20Rating:
روزهای زندگی؛ ستایش معنای زندگی در سایه جهاد
گروه فرهنگی مشرق – روزهای زندگی فیلمی مبهوت کننده و شوک آور است در وضعیت رقت بار سینمای امروز کشورمان. از کارگردانی چون شیخ طادی که آخرین فیلمش، فیلم ضعیفی چون “شکارچی شنبه” بود آن همه انتظار نمی رفت که بتواند شاهکار شکوهمندی چون روزهای زندگی بسازد. ظاهراً شیخ طادی برای درمان بیماری ریشه دار و عمیق سینمای ایران راه شوک درمانی را برگزیده است! و انصافاً که در این راه نیز موفق بوده است.
روزهای زندگی فیلمی در ستایش زندگی است، آن هم نه هر زندگی که زندگی در پناه آتش و خون، درست در زیر پای مرگ، آن هنگام که بال های فرشته مرگ بر وجودت سایه می افکند.در نظر انسان معاصر و تفکرمدرن غربی چنین زندگی و زیستنی چیزی جز نکبت نیست، اما برای انسان مؤمن و موحد، دقیقاً همین جاست که جوهره وجودی آدمی رخ می نماید و شکوفا می گردد و در “روزهای زندگی”، همین شکوفایی روایت و تصویر شده است.
مرگ اندیش ترین و مرگ آگاه ترین فیلسوف معاصر غرب، دانای آلمانی مارتین هایدگر، به مرگ هم چون پایان تمامی امکانات وجود آدمی و هستی او در جهان می نگرد حال آنکه در نظر انسان مؤمن به مبدأ و معاد هستی، مرگ نه پایان که آغاز نشئه جدیدی از امکان هستی و وجود آدمی است فراتر از تمامی امکانات این جهانی ما. حال اگر این مرگ در متن و مسیر ” جهاد فی سبیل الله” باشد نامش ” شهادت” است که خود امکانی به وجود آدمی و هستی او می بخشد که با هیچ امکان دنیایی و اخروی دیگری قابل قیاس نیست؛ امکان تنعم از روزی الهی و خلود در رضوان حق و ملکوت الهی و اینان همان نورخوران ونورآشامانند به تعبیر سید مرتضی آوینی.روزهای زندگی ستایش زیستن مجاهدانه در سایه مرگ است که خداوند توفیق آن را به هرکس عنایت نمی کند جز خاصان و اولیاء بندگانش.
فیلم داستان و پیرنگ خود را به روایت مقطع پذیرش قطع نامه ۵۹۸ و تهاجم همه جانبه و سرتاسری بعث عراق پس از آن به جبهه های معطوف نموده است. پیرنگ plotو ساختار داستان بر محور قصه یک بیمارستان صحرایی در نزدیکی خط مقدم چرخ می زند که شخصیت های اصلی آن را زن و شوهری شکل می دهند که هر دو پزشک و جراح اصلی این بیمارستانند. فیلم با صحنه ورود مجروحین به بیمارستان کلید می خورد که همزمان است با ورود پزشک جوان تازه کاری (کورش سلیمانی) به بیمارستان صحرایی که در ادامه داستان تقابل فکری و کنشی را با رئیس و جراح بیمارستان ( حمید فرخ نژاد) رقم می زند.
اولین کنش های تقابلی میان این دو بر سر درمان رزمندگان مجروح رقم می خورد تا آنجا که تقابل کنشی در نهایت با پذیرش قطع نامه ۵۹۸ توسط ایران از سوی سلیمانی به تقابلی فکری می انجامد؛ تقابل میان تفکر مقاوت و ایستادگی با تفکر “زندگی به هر قیمت” ولو تحمیل سازش. بازی ها و دیالوگ های این بخش به خوبی این تقابل را نمایندگی می کنند، آنجا که سلیمانی ناتوان از درک و فهم علت ناراحتی رزمندگان و فرخ نژاد از پذیرش قطع نامه ، این ناراحتی را ناشی از قطع حق مأموریت! آنان عنوان می کند و بعد در ادامه برای اعلام خوشحالی خود از پذیرش قطع نامه میان رزمندگان شربت و شیرینی پخش می کند و حرکات دست افشان و پا کوبان کودکانه از خود بروز می دهد.
سلیمانی به خوبی تفکر مقاوت گریز و صلح جوی! کشور را بازنمایی می کند، همان تفکری که تنها گزینه حفظ امنیت و آسایش ایران را نه مقاومت، که امتیازبخشی به دشمن، ولو به قیمتی گزاف می داند. تقابل او با فرخ نژاد تقابل دو گونه تفکر استف که در تاریخ معاصر ایران همیشه در کشاکش بوده اند؛ از دل یکی قراردادترکمن چای و گلستان و جدایی سرزمین های ایران زمین بیرون آمده است و از دل دیگری نهضت مشروطه و ملی شدن نفت و انقلاب اسلامی و دفاع مقدس ایرانیان.
و به ناگاه آن حادثه هولناک وقوع می یابد ، تهاجم همه جانبه عراق به جبهه ها و رسیدن آنان به بیمارستان صحرائی. این جاست که شیخ طادی استادی را در تصویرگری تهاجم ایلغارگونه بعث عراق با دکوپاژ حیرت آور صحنه های جنگی تمام می کند و صحنه هایی را خلق می کند که از این حیث در سینمای ایران بی نظیر و فوق العاده و بی بدیل است. تاکنون هیچ فیلسازی این گونه به مقطع قطع نامه و حمله مجدد عراق به ایران نپرداخته بود آن همه که بیشتر مردم را گمان بر این است که مگر بعد از پذیرش قطع نامه دوباره عراق به ایران حمله کرد؟ غافل از آنکه ارتش تاریکی فرانکشتاین بغداد بلافاصله پس از پذیرش قطع نامه از سوی ایران و با حمل این پذیرش بر ضعف ملت ایران، چنان حمله ای را با کمک منافقین تدارک دید که در کمتر از ۷۲ ساعت ۹۰ درصد سرزمین های آزاد شده ایران را دوباره به اشغال خود در آورد.
شیخ طادی اگر چه در خلق این تهاجم ، بی نظیر عمل کرده است اما با شکوه ترین پلان فیلم، پلان قرائت پیام قطع نامه حضرت امام (ره) از رادیو است. در این پلان دو سکانس به موازات هم مونتاژ و تدوین شده است. واکنش مجروحین و فرخ نژاد و سلیمانی در داخل بیمارستان و سکانس رزمندگان و بسیجیان حلقه زده در پای تیرک چوبی بلندگوی پخش رادیو. در این سکانس درخشان دوربین با یک قاب بندی درست و به موقع و تمرکز بر روی چهره فرمانده رزمندگان (کریم اکبری مبارکه) استادانه عمل می کند. پیام قطع نامه امام با چهره خسته و مجروح و خاک آلود و گلی اما با صلابت و محکم و مقتدر فرمانده و بسیجیانش هماهنگی می یابد.
فرمانده تمثیلی از خود حضرت امام است با همان صلابت و استواری. این گونه است که سیمایی اسطوره ای از فرمانده رقم می خورد( کادر بندی دوربین در این سکانس بسیار درست عمل می کند). سکانس شگفتی ساز همین جا خلق می شود، رزمندگان به نشانه تسلیم و پذیرش پایان مبارزه و جهاد یکی یکی سلاح ها را در پیش پای فرمانده بر زمین می نهند، اما فرمانده اسطوره وار و تمثیل گونه با تمام جراحت ها و خستگی ها و فرسودگی ها خم می شود و سلاح های آنان را از زمین بر می گیرد و این خود تمثیل و بازنمایی تصویری جملات امام است که در همان سکانس از رادیو پخش می شود . جملاتی چون ” … من در اینجا از همه فرزندان عزیزم در جبهههاى آتش و خون که از اول جنگ تا امروز به نحوى در ارتباط با جنگ تلاش و کوشش نمودهاند، تشکر و قدردانى مىکنم. و همه ملت ایران را به هوشیارى و صبر و مقاومت دعوت مىکنم. خون شهیدان براى ابد درس مقاومت به جهانیان داده است. و خدا مىداند که راه و رسم شهادت کور شدنى نیست؛ و این ملتها و آیندگان هستند که به راه شهیدان اقتدا خواهند نمود. و همین تربت پاک شهیدان است که تا قیامتمزار عاشقان و عارفان و دلسوختگان و دارالشفاى آزادگان خواهد بود.
خوشا به حال آنان که با شهادت رفتند! خوشا به حال آنان که در این قافله نور جان و سر باختند! خوشا به حال آنهایى که این گوهرها را در دامن خود پروراندند!…. و بدا به حال من که هنوز ماندهام و جام زهرآلود قبول قطعنامه را سر کشیدهام، و در برابر عظمت و فداکارى این ملت بزرگ احساس شرمسارى مىکنم… من در میان شما باشم و یا نباشم به همه شما وصیت و سفارش مىکنم که نگذارید انقلاب به دست نااهلان و نامحرمان بیفتد. نگذارید پیشکسوتانِ شهادت و خون در پیچ و خم زندگى روزمره خود به فراموشى سپرده شوند. اکیداً به ملت عزیز ایران سفارش مىکنم که هوشیار و مراقب باشید، قبول قطعنامه از طرف جمهورى اسلامى ایران به معناى حل مسئله جنگ نیست. با اعلام این تصمیم، حربه تبلیغات جهانخواران علیه ما کند شده است؛ ولى دورنماى حوادث را نمىتوان بهطور قطع و جدى پیش بینى نمود. و هنوز دشمن از شرارتها دست برنداشته است؛ و چه بسا با بهانه جوییها به همان شیوههاى تجاوزگرانه خود ادامه دهد. ما باید براى دفع تجاوز احتمالى دشمن آماده و مهیا باشیم.و ملت ما هم نباید فعلًا مسئله را تمام شده بداند. البته ما رسماً اعلام مىکنیم که هدف ما تاکتیک جدید در ادامه جنگ نیست. چه بسا دشمنان بخواهند با همین بهانهها حملات خود را دنبال کنند. نیروهاى نظامى ما هرگز نباید از کیْد و مکر دشمنان غافل بمانند. در هر شرایطى باید بنیه دفاعى کشور در بهترین وضعیت باشد. مردم ما، که در طول سالهاى جنگ و مبارزه ابعاد کینه و قساوت و عداوت دشمنان خدا و خود را لمس کردهاند، باید خطر تهاجم جهانخواران در شیوهها و شکلهاى مختلف را جدیتر بدانند..” ( پیام قطع نامه امام در ۲۹ تیر ۱۳۶۷)
موازات این جملات با بر دوش گرفتن سلاح بر زمین نهاده شده رزمندگان توسط فرمانده شان چیزی جز تمثیل ادای تکلیف و پایان یافتن جنگ و اما پایان ناپذیری مبارزه و جهاد فی سبیل الله نیست. دیالوگ های رد و بدل شده میان فرمانده و بسیجیان نیز مکمل این معنا است:
بسیجی: حاجی، امام رو دوره کردن.
فرمانده: امام من و تو نیست که دوره بشه.
بسیجی دیگر: حاجی! ما پیروزی می خواستیم.
فرمانده: مگه به خودت پیروز شدی که حالا پیروزی به دشمن رو می خوای؟
این دیالوگ ها زیباترین و درخشان ترین دیالوگ های فیلمند اگر چه عمده دیالوگ های فیلم محکم و با صلابت و دقیق اند. مانند دیالوگی که فرخ نژاد به جانبازی که چشمانش را از دست داده می گوید : “اجر چشمات رو ضایع نکن” و یا در پاسخ به بسیجی در حال شهادت که از مرگ می پرسد میگوید :” ما نمی میریم، بلکه دائم زنده می شویم”
سکانس درخشان دیگری در فیلم دل و دیده را می برد و اشک بر دیده می نشاند. آنجا که فرخ نژاد وقتی احساس می کند یکی از شهدا هنوز زنده است سر خود را بر روی سینه بسیجی نوجوان ۱۴ ، ۱۵ ساله می نهد تا صدای تپش قلبش را بشنود. بسیجی آخرین توانش را در دستانش جمع کرده به صورت او می گذارد و این باعث می شود تا فرخ نژاد متوجه رد نگاه بسیجی شود و امتداد آن را دنبال کند؛ تمثال حضرت سیدالشهدا (ع) در حالی که حضرت علی اصغر (ع) تیر بر گلو، بر روی دستانش بلند کرده است. کارگردان سکانسی شاعرانه آفریده است که زیباترین شکل ممکن نسبت میان رزمندگان و شهدای جنگ را با عاشورا و امام حسین (ع) بازنمایی کرده است.
از جمله نکات ارزنده فیلم ، یکی هم روایت و بازنمایی درست رابطه عاشقانه زن و مرد ( فرخ نژاد و هنگامه قاضیانی) است. رابطه ای که هم در خلوت و هم در جلوت درست ترسیم شده و هم در کنش/ واکنش و هم در دیالوگ خود را نشان می دهد. این رابطه عاشقانه چه در گفتار ، چه در روابط کاری و حتی در نماز خواندن این هر دو نمود دارد. این رابطه تبلوری مریدی و مرادی می یابد. زن بسان عاشقی حقیقی مرید گونه مردش را حتی در دشوارترین لحظات تنها نمی نهد و حاضر به رفتن نیست. سکانسی که زن نماز خود را به شوهرش اقتدا نموده است در حالی که هردو لباس جراحی بر تن داند یکی از زیباترین سکانس هاست. این رابطه در عین آنکه بشدت پر محبت است اما در عین حال سرشار از متانت و وقار و سنگینی است ( و نه رابطه ای تصنعی و سبک و بی مایه) و زیبایی آن نیز در همین است چیزی که متأسفانه خلاف آن را در اکثر فیلم ها شاهد هستیم.
تمثیلی ترین پلان اما پلانی است که هنگامه قاضیانی در میان تل اجساد شهدا ، پنهانی قصد تهیه دارو و آذوقه را برای مجروحین پنهان شده در پناهگاه مخفی را دارد که به ناگاه توسط سرباز عراقی مورد اصابت قرار می گیرد و بر زمین نقش می بندد. اگر بنار روایت نمادگرایانه/نشانه شناختی حسن عباسی زن را نماد “مام میهن” تلقی کنیم، تنهایی و بی کسی قاضیانی در میان اجساد شهدا در این سکانس تمثیلی از تنهایی و غربت ایران است در هجوم دشمنان که البته ضجه های تکان دهنده وی در این مرگ زار بی کسی و فریاد ” انا مسلم، انت مسلم” خطاب به سرباز عراقی نیز ، خود تمثیلی است از مظلومیت و غربت مضاعف ایران زمین در مواجهه با دشمنانش که به خوبی بازنمایی شده است. این پلان تمثیلی ترین و زیباترین تصویر مظلومیت ملت ایران در دفاع مقدس ۸ ساله در سینمای ایران است که جا دارد پیشانی شیخ طادی را به خاطرش بوسید.
در همین پلان روایت شیخ طادی از جبهه عراق نیز روایتی جذاب و ستودنی است.در نگاه او جبهه دشمن یکدست نیست، چنانچه سرباز عراقی با شنیدن فریاد انا مسلم قاضیانی پشیمان می شود و دیگر شلیک نمی کند و خود به دست افسر بعثی به دلیل تمرد کشته می شود. این روایت با منضم شدن به رویکرد انسانی ایرانیان در اسیر گیری از عراقی ها و تقسیم آب و دارو با آنان روایتی انسانی و بشر دوستانه را در کنار آن نگاه آرمانی بازتولید می کند که روایتی بسیار شریف و نازک بین و انسانی است.
اساسی ترین وجه هر جنگی، مواجهه وجودی آدمی با مرگ است. جنگ آدمی را با مرگ رویاروی می کند، همین جاست که خود آدمی به بهترین وجه ممکن بروز می یابد. امری که وجود گرایان را بسیار مطلوب می افتد. در این مواجهه تنها آنانی پیروزند که از پروای جان گذشته باشند و مرگ را وجدان کرده باشند. فرمانده، فرخ نژاد و قاضیانی این گذر از پروای جان را به خوبی بازتاب می دهند. شخصیت فرخ نژاد خود نمودی از این گونه انسان هاست. او آن همه کشته دیده است که مرگ برایش امری عادی تلقی می گردد. صحنه ای که بر بالین رزمنده در آستان مرگ حاضر می شود و او را تا ورود به عالم دیگر همراهی می کند یکی از مرگ آگاهانه ترین سکانس هاس سینمای ایران را شاهدیم. او در این سکانس فهمی متعالی از مرگ نشان می دهد؛ تولدی دائمی و رفتن از عالمی به عالمی دیگر.
روزهای زندگی اگر چه سرشار از صحنه های دلخراش و تکان دهنده از جنگ است، اما سیاه و تاریک نیست و نمی خواهد که موضع روشنفکرانه ضد جنگ بگیرد ( چیزی که این روزها مد است) بلکه در پی آن است که از دل این همه خشونت و خون گوهرهای وجود آدمی را بیرون بکشد و به مخاطب نشان دهد. گوهرهای وجود انسان مؤمن و متدین را و اتفاقاً بسیار موفق هم عمل می کند. استعلای شخصیت فرخ نژاد و قاضیانی جلوه ای زیبا از این گوهر هاست. گوهر صبوری و استقامتشان در برابر شدائد و ابتلائات. مانند هنگامی فرخ نژاد برای نجات یک مجروح، او را تشویق به دفع ادرار می کند و خود با وجود نابینایی ادرار او را از زمین پاک می کند و بعد قاضیانی و پرستار دیگر را نیز که هر دو به او کمک می کنند.
تمهیدات تکنینی به روایت گری فیلم و بازنمایی تصویری داستان استواری فراوان بخشیده است که یکی از درخشان ترین آنها علاوه بر دکوپاژ و جلوه های ویژه و فیلم برداری و… استفاده از فیلتر های مخصوص فیلم برداری در شب است که در سینمای ایران آن را بی بدیل ساخته است و به اقتدار تکنیکی فیلم افزوده است.
در عین حال اما فیلم دچار کاستی نیز هست. از میانه فیلم ریتم فیلم کند شده و سکته می پذیرد و روندی کند می یابد. برخی سکانس ها بازی ها ضعیف می شوند ( مانند بازی های سلیمانی ) . اما ضعیف ترین پلان، پلان شهادت پرستاری است که برای نجات سلیمانی از دست عراقی ها با اسلحه به کمک او می آید که به دلیل ضعف در پرداخت رابطه این دو توجیه پذیر نیست و در جهان داستان فیلم منطقی نمی یابد.
اگر چه روزهای زندگی اصلاًشعاری نیست اما از دیگر سو در برخی پلان ها دچار تفریط میشود هم چون پلان های نخستین بیمارستان. عمده رزمندگان تصویر شده چندان صلابت و استواری نداند، از مرگ و جراحت می هراسند و از همه بدتر اینکه به جای استعمال واژه شهادت از واژه مردن استفاده می شود که برای چنین اثر درخشانی اصلاً مطلوب نیست.
اما سخن آخر؛ نخست آنکه روزهای زندگی نخستین فیلم دفاع مقدسی است که قابلیت زبان جهانی را یافته است و به دلیل زبان خاص سینمایی اش به راحتی می تواند با مخاطب جهانی ارتباط برقرار کرده و با او مخاطبه کند و او نیز با فیلم هم ذات پنداری یابد. شیخ طادی آتیه خوبی را نوید می دهد و یکی از امیدهای سینمای اصیل ایرانی و ملی است که باید قدرش را دانست ( آن هم در زمانی که کف گیر سینمای شبه روشنفکری با فیلم هایی چون شیرین با فروش ۷ میلیونی و بن بست در موضوعات منحط و فرد منتشر طبقه متوسط جدید سکولار تهرانی به ته دیگ خورده است) اگر چه خود ادعایی ندارد.
دیگر آنکه روزهای زندگی روایتی است سینمایی از این جمله سید شهیدان اهل قلم شهید آوینی که فرمود:” ما برای حفظ استقلال و اقامه عدل بر کره زمین باید بیاموزیم که چگونه در یک مبارزه دائم زندگی کنیم و اینچنین، نباید جنگ را عارضه ای زاید بر حیات بدانیم. تا دنیا دنیاست زندگی در مبارزه دائم با شیاطین معنا دارد و عافیت طلبان اسیر خیالات هستند.”