پایگاه خبری تحلیلی شرق سایت خبری تحلیلی شرق Related Articles
با افزودن صحیفه یوشع به تورات آن را در یونانى هکزاتوک یعنى اسفار ششگانه گویند که نخستین بخش کتاب عهد عتیق را تشکیل مى دهد. تورات شامل پنج کتاب بشرح زیر و منسوب به حضرت موسى است: سفر پیدایش، سفر خروج، سفر اعداد، سفر لاویان، سفر تثنیه.
در ابتداى دوره مسیحیت، کتاب عهد قدیم شامل تورات، قانون و کتب انبیاء و احوالات اولیاء دین بود. کاهنان در این اندیشه بودند که از نابودى مذهب ملى خود جلوگیرى کنند و پیامى از جانب خدا براى مردم بیاورند و آن را قانون شریعت گویند، و براى این که از یارى انبیاء برخوردار شوند، آنچه از عقاید آنان را که کمتر رنگ افراطى دارد در آن بگنجانند. به همین جهت در سال هیجدهم سلطنت شاه یوشب، حلقیال کاهن به آن پادشاه اظهار داشت که در سجلات محرمانه معبد طومار عجیبى وجود دارد که در آن حضرت موسى به فرمان یهوه تکالیف و حل مسائل و مشکلات تاریخى و اخلاقى را که اسباب مجادله و اختلاف شدید میان انبیاء الهى شده، به صورت قطعى و براى همیشه روشن کرده است. در سال ۴۴۴ ق. م عزرا که یکى از کاهنان دانشمند بود، یهودیان را گرد آورد به اتفاق لاویان دستیار خود در مدت هفت روز محتواى آن طومارها را براى مردم خواند. در پایان کاهنان و پیشوایان قوم سوگند یاد کردند که به آن دستورات عمل نمایند. اگر چه درست معلوم نیست که آن سفر شریعت یا کتاب عهد، چه بوده است. شاید فصلهاى ۲۰ تا ۲۳ سفر خروج باشد و یا سفر تثنیه. به هر حال تورات شامل بخش اعظم عهد قدیم بوده است. محققان در تاریخ ادیان تورات را کتابى ناقص و دست خورده و با تصرفات فراوانى شناخته اند.
در سال ۱۵۶۴ میلادى شوراى ترانت هرگونه شک در آسمانى بودن تورات و انجیل را ممنوع اعلام کرد. به همین جهت کنیسه هاى یهود و کلیساهاى مسیحى این دو کتاب را وحى الهى مى دانند. در مقابل گروهى فقط اخلاقیات و احکام مذهبى تورات و انجیل را از طرف خداوند مى دانند. نخستین کسى که تناقضات تورات را آشکار کرد، اسپینوزا فلیسوف یهودى مذهب هلندى بود که در قرن ۱۷ میلادى مى زیست.
دانشمندان عقیده دارند که سفر تثنیه ظاهرا بوسیله نویسندگان یا نویسنده دیگرى نوشته شده و آنرا با علامت D نشان مى دهند. داستانهاى آفرینش و فریب آدم و حوا و طوفان نوح از افسانه هاى بین النهرین سرچشمه گرفته که به سه هزار سال قبل از میلاد مى رسد. احتمالا برخى از این افسانه ها را یهودیان در طى دوران اسارت خود در بابل گرفته باشند. احتمال دیگر این است که این افسانه ها را از اقوام سومرى و سامى قدیم گرفته باشند. جان ناس محقق در تاریخ ادیان مى گوید: در سال ۶۹ میلادى که شهر اورشلیم در محاصره سپاهیان روم بود، یکى از کاهنان یهود (ربى ) به نام یوحنان بن زکى از اورشلیم گریخت و به شهر ساحلى یبنه رفت و در آنجا یک دارالتعلیم (به عبرى: مدارش ) تاءسیس کرد. در این مدرسه بود که روایات اسرائیلى تدوین شد و سرانجام با تدوین تورات و دیگر کتب روائى – تاریخى، عهد عتیق به رسمیت شناخته شد. در این مدرسه که به مدت شصت سال فعال بود، متون مذهبى علاوه بر تدوین، شرح و تفسیر شد. پس از بسته شدن این مدرسه و حوادث روزگار، دوباره در شهر جلیل علماء یهود گردهم آمدند و اوراق و مکتوبات خود را در کتابى مستقل تدوین کردند که به نام یشناى کبیر یا نسخه دوم معروف است.
این کتاب مشتمل بر چهار هزار مسئله دینى است که به تفسیر تورات پرداخته و در نزد یهود اعتبارى بسیار داشت. این کتاب در ردیف تورات قرار گرفت. و چون قوانین و شرایع عصر موسى در قرن دوم میلادى کهنه شده بود، این کتاب یعنى یشنا جاى تورات را گرفت. تدوین کامل یشنا در حدود سال ۲۲۰ میلادى پایان یافت. در تدوین این کتاب یکصد و پنجاه نفر از علماء یهود شرکت داشتند. مطالب این کتاب مربوط است به حوادث شش قرن قبل از ظهور اسکندر مقدونى تا زمان تدوین کتاب. این کتاب در شش باب تدوین شد: شرح اعیاد فصلى و ماه روزه، مناجات و ادعیه، قوانین شرعى و زراعت و حقوق و حدود فقرا و اغنیا، حقوق زنان و قوانین ازدواج و طلاق، قوانین مدنى و جزائى، نذور و هدایا و قربانى ها، آداب طهارت و نجاست اشیاء و اجساد و دستور تغسیل و تطهیر اشیاء و افراد.
بخشهاى پنج گانه تورات
عهد عتیق یا تورات مرکب از اسفار خمسه یا کتابهاى پنجگانه است:
۱- سفر پیدایش یا تکوین؛ که درباره: خلق جهان و آدم و حوا و موجودات در شش روز، بحث مى کند. در این کتاب از طوفان نوح کشتى او و داستان ابراهیم و یعقوب و بنى اسرائیل سخن رفته و با بیان مرگ یوسف پسر یعقوب پایان مى یابد.
۲- سفر خروج؛ که درباره بیرون آمدن عبرانیان به رهبرى موسى از مصر است و نیز از احکام موسى سخن مى گوید.
۳- سفر لاویان؛ که درباره اعقاب لاوى از اسباط بنى اسرائیل، سخن مى گوید. در این کتاب از احکام و شرایع یهود و وظایف لاویان و قضاوت سخن رفته است.
۴- سفر اعداد؛ که درباره تقیسم اسباط بنى اسرائیل و آمار ذکور ایشان و ترتیب منازل آنها بحث مى کند.
۵- سفر تثنیه؛ که به معناى دوتائى و دوباره شدن چیزى است، به تکرار شرایع تورات پرداخته و با بیان مرگ موسى و دفن او در کوههاى موآب، پایان مى یابد.
این کتابهاى پنجگانه را تورات خوانند و معتقدند که بر موسى وحى شده است. دیگر کتب عهد عتیق را نیز تورات گویند که مجموع آنها چهل و دو کتاب است. تورات در لغت عبرى به معناى آموزش و تعلیم قانون و شریعت است. فرقه هاى یهودى، هر کدام تورات ویژه خود را دارند. تورات هاى زبانهاى گوناگون نیز اختلافات بسیارى با یکدیگر دارند، مثلا تورات سامرى با تورات عبرى بیش از ۲۶۵ مورد اختلاف دارد و یا اختلاف تورات عبرى با یونانى بسیار است. بیشتر یهودیان تورات عبرى را معتبر مى دانند. یهودیان معتقدند که تورات عبرى همان توراتى است که در طور سینا بر حضرت موسى علیه السلام نازل شده است. یهودیان بر تورات تفاسیرى نوشته اند که در ابتدا به زبان آرامى نگاشته شده و آن را یشنا مى نامند.
تلمود
پس از ظهور عیسى بن مریم علیه السلام دو کتاب دیگر بر کتابهاى مذهبى یهود اضافه شد؛ یکى به نام تلمود اورشلیمى و دیگرى به نام تلمود بابلى. تلمود بابلى در نزد یهودیان از اعتبار بیشترى برخوردار است. تلمود اورشلیم را خاخام هاى طبریه نوشته اند که تاریخ نگارش آن به قرن سوم تا پنجم میلادى مى رسد. تلمود بابلى در قرن پنجم میلادى نوشته شد. کتاب تلمود دربردارنده دو قسمت است؛ یک قسمت را میشنا گویند و قسمت دوم را گمارا نامند. میشنا یعنى کردار و به معناى تقلید یهود از موسى است. یهودیان معتقدند که این تقالید در کوه طور سینا بر موسى نازل شده و از موسى به هارون و از هارون به یوشع و به دیگر انبیاء بنى اسرائیل رسیده است و از آن پس به دست کاهنان و خاخام هاى یهود رسیده و در قرن دوم پس از میلاد تدوین شده است. گمارا که به معناى تعلیم است، شامل مجموعه تعلیمات و تفاسیرى است که پس از شنا در مدارس عالیه مذهبى یهود تدریس مى شده است.
محققان معتقدند که هر یک از اسفار تورات قرنها با هم فاصله دارند و قرنها پس از رحلت موسى تدوین شده و به صورت امروز درآمده اند. محققان یهودى اعتراف کرده اند ک تورات اصلى در فتنه ها و جنگهاى اولیه از بین رفته است. تورات اصلى و احکام دهگانه پس از مرگ موسى در صندوق شهادت جا داشته است و علماء بنى اسرائیل بنا به وصیت موسى هر از چندى یک بار آن را بیرون آورده، قرائت مى کردند، و آن نسخه با همان صندوق قرنها قبل از میلاد از بین رفته است و تورات بعدى از روى محفوظات و دیگر مکتوبات تدوین شد. محققان یهودى به نقد تورات پرداخته اند و در این رابطه کتبى تاءلیف کرده اند. آنان ثابت کرده اند که تورات موجود مربوط به یک عصر و تاءلیف یک نفر نیست، مثلا سفر خروج در قرن نهم قبل از میلاد و سفر تثنیه در قرن هفتم و هشتم قبل از میلاد و سفر لاویان در سال ۵۱۶ قبل از میلاد نوشته شده است. این اسفار از آداب و رسوم زمان نگارش خود متاءثراند و مخصوصا شامل آموخته هاى ایرانى – بابلى مى باشند. برخى دیگر از محققان اسفار تورات را ساخته خاخام ها مى دانند. به نظر مى رسد که عهد عتیق پس از هجرت یهود به دیگر سرزمینها تاءلیف شده باشد. ویل دورانت مى گوید: اینکه اسفار چگونه و چه وقت و کجا نوشته شده، سوالى است که طرح آن عیبى ندارد و همین سوال باعث گردیده تا پنجاه هزار جلد کتاب در این باره نوشته شود. یک نویسنده غربى مى گوید: کلام خداوند بر انبیاء نازل مى شده و ایشان آن را به زبان خوم خود بازگو مى کردند. وحى را یا خود نبى مى نوشت و یا به کاتبان مى گفت تا بنویسند. بدون شک نسخه هاى اصلى در دست ما نیست، آنچه فعلا در دست است، از روى نسخه اصلى استنساخ شده است و در عین حال داراى اختلافات جزئى با اصل مى باشند. نسخه بردارى عهد عتیق از روى نسخه عبرى و از روى نسخه موریائى که توسط یهودیان در طبریه نگاشته شده، نگارش یافته است. قدیمى ترین نسخه تورات مربوط به قرن دوازدهم است. گفته مى شود که تورات اصلى بسیار کوتاه و مختصر بوده و قرنها پس از موسى بر آن افزوده اند. اسفار تورات هر کدام شامل بابهائى است؛ سفر پیدایش یا تکوین داراى پنجاه باب است که کهن ترین بخش تورات کنونى بشمار مى رود. سفر خروج شامل چهل باب است، سفر لاویان شامل بیست و هفت باب است، سفر اعداد شامل سى و شش باب است و سفر تثنیه شامل سى و سه باب است که تکرار و خلاصه اسفار گذشته است. در حال حاضر به کلیه آثار مذهبى یهود اعم از تورات و دیگر کتب مذهبى، عهد عتیق مى گویند. عهد عتیق شامل: تورات، کتوبیم و بنوئیم مى باشد. کتوبیم تاریخ قوم یهود را بیان مى کند. مقطع زمانى شروع این تاریخ از مرگ موسى به بعد است. بنوئیم شامل کتب انبیاء بنى اسرائیل مى باشد. اغلب این کتب به صورت راز و رمز و کنایه و در حال رؤ یا و خلسه بیان شده است.
دیگر کتب مذهبى یهود
۱- کتاب روت؛ این کتاب در چهل فصل به شرح حال زنى پرداخته که مادر عوبیه مى باشد. عوبیه ۹۹ پدر یسا و یسا پدر داود و داود پدر سلیمان و سلیمان پدر رصبعام است که پادشاه دو قوم از بنى اسرائیل بود، ولى تاریخ او در زمان داود است.
۲- کتاب سموئیل؛ در دو جلد، مربوط به سرگذشت قوم یهود پس از وحدت و سلطنت این قوم مى باشد. سموئیل شخصى به نام شائول (طالوت ) را به پادشاهى برگزید، ولى خداوند از انتخاب شائول پشیمان شد و به همین جهت سموئیل، داود را به پادشاهى برگزید. و در جلد دوم این کتاب، پس از وفات شائول، از سلطنت داود سخن رفته است. این جلد داراى چهل و چهار فصل است.
۳- کتاب پادشاهان؛ این کتاب نیز در دو جلد است. در جلد اول سخن از داود و بیمارى و جانشین او یعنى سلیمان است. در این کتاب سرگذشت داود و چهل سال پادشاهى او، روابط او با دیگر پادشاهان: فرعون مصر، ملکه سبا و… به تفضیل آمده است. و نیز از تابوت عهد و مراسم قربانى و آداب مذهبى سخن مى گوید. این کتاب، به پادشاهى فرزند سلیمان اشاره مى کند که سلطنت او را یهودیان به رسمیت نشناختند و از او جدا شدند و دولت مستقلى در شمال فلسطین به نام اسرائیل تشکیل دادند و سلطنت فرزند سلیمان بر دو سبط دیگر از اسباط بنى اسرائیل در اورشلیم استقرار یافت و کشور یهود نام گرفت. در جلد دوم به جنگهاى یهودیان پرداخته و از دولت هاى یهود و شکست آنها توسط پادشاه آشور و انقراض دولت یهود بدست بخت النصر، و انهدام معبد مقدس و اسارت بزرگ یهود در بابل و… یاد مى کند.
۴- کتاب تواریخ ایام؛ این کتاب در دو جلد شامل سلسله نسب قوم یهود از آدم تا داود مى شود. این کتاب توسط نویسندگان اسباط ده گانه نوشته شده و ذا از داود و سلیمان و دیگر پادشاهان کشور یهود به بدى یاد مى کند.
۵- کتاب عزرا؛ این کتاب در رابطه با آزادى یهودیان از اسارت و بازگشت آنان به اورشلیم و ساخت معبد مقدس سخن مى گوید. عزرا احتمالا نام نویسنده کتاب باشد.
۶- کتاب نحیما؛ این کتاب بوسیله نحیماى نبى نوشته شده. وى پس از عزرا به ریاست قوم یهود در فلسطین منصوب گردید. این انتصاب از سوى پادشاهان ایران صورت گرفت. نحیما در سال ۴۴۴ ق. م. کارهاى عزرا را دنبال کرد و در رابطه با تاریخ قوم یهود، این کتاب را نوشت. کتاب نحیما ادامه کتاب عزرا است و به مسائل مختلف تاریخى یهود از جمله به آزادى یهودیان از بابل و برخورد کورش شاه ایران با یهودیان اشاره دارد.
۷- کتاب استر؛ این کتاب خلاصه اى از سرگذشت یهودیان در ایران است. یهودیان پس از آزادى به ایران آمدند و گروه زیادى از آنان به اورشلیم نرفتند. در زمان خشایار شاه در شوش ضیافتى تشکیل شد. شاه دستور داد که ملکه در این مجلس شرکت کند، ولى او شرکت نکرد. شاه ملکه را از این عنوان محروم ساخت و زنى از یهودیان را به عنوان ملکه انتخاب کرد. این زن یهودى در دستگاه شاه نفوذ بسیار یافت. این زن که استر نام داشت، دختر بود ابیحابل که تحت سرپرستى عمویش مردخاى به این مقام رسید. طولى نکشید که وزیر خشایار شاه فردى به نام هامون با قوم یهود مخالفت ورزید و نظر شاه را نسبت به آنان عوض کرد. و از او دستورى گرفت مبنى بر قتل و غارت یهودیان، ولى استر ملکه با نفوذ یهودى نظر شاه را عوض کرد و دستور قتل وزیر هامون را از وى گرفت. شاه دستور داد که یهودیان در تمام ایران آزاد هستند. یهودیان از این موقعیت سوء استفاده کرده، در همان روز هفتاد و هفت هزار نفر را در سراسر ایران به قتل رساندند. گروهى از مردم از ترس جان خود یهودى شدند. در شوش، روز اول پانصد نفر و در روز دوم سیصد نفر کشته شدند. هامون و ده پسرش به دار آویخته شدند. این روز در تاریخ قوم یهود به روز عید فوریم شهرت دارد. یهودیان این روز را جشن مى گیرند. گویند که این کتاب را مردخاى نوشته است. قبر مردخاى و استر ملکه خشایار شاه در همدان باقى است.
۸- کتاب ایوب؛ این کتاب مربوط به حضرت ایوب است. ایوب پیامبرى که به بشریت استقامت آموخت و اسوه مقاومت و پایدارى است، به این صورت مطرح شده است که ابتدا مال و مکنت و اولاد داشت و سپس همه چیز را از دست داد و به ناتوانى مطلق رسید. در این مقطع از زندگى خود را نباخت و استوار ماند و دوباره از دست رفته ها را بازیافت. کتاب ایوب داستان زندگى عقیدتى او است.
۹- زبور داود؛ زبور یا مزامیر منسوب به داود از پیامبران بنى اسرائیل است. در قرآن از داود به عنوان یکى از پیامبران بزرگ خداوند یاد شده و کتاب آسمانى او در ردیف تورات و انجیل قرار گرفته است. در منابع یهود و مسیحیت، مزامیر را شامل اشعار روحانى مى دانند که با آهنگ خاصى در جهت تقدیس خداوند با مزمار و نى خوانده مى شده است. مزامیر در پنج قسمت تدوین شده است. زیور در لغت از زیر و بر وزن فعول به معناى مکتوب آمده است. مزمور یعنى مکتوب که اسم خاصى است براى کتاب داود پیامبر. زبور لغت عبرى است. برخى مى گویند زبور لغت عربى است و به معناى نوشته و مکتوب مى باشد. راغب اصفهانى زبور را لفظ سریانى مى داند. در نزد اهل تصوف، زبور عبارت است از تجلیات افعال و تورات یعنى تجلیات صفات و اسماء ذاتیه و صفاتیه خداوند مى باشد.
۱۰- امثال سلیمان؛ این کتاب منظومه اى است حاوى نصایح اخلاقى و حکمت عملى که داراى سى و یک فصل مى باشد. چون اکثر محتواى آن به سلیمان منسوب است، به همین جهت کتاب را به اسم او نام گذاشته اند. اکثر مطالب این کتاب مفقود شده است. تدوین کتاب امثال سلیمان احتمالا در عصر حزقیال نبى و پس از بازگشت از بابل صورت گرفت است.
۱۱- کتاب جامعه؛ این کتاب را به جامعه بن داود منسوب کرده اند. احتمالا این فرد همان سلیمان است.
۱۲- غزلهاى سلیمان؛ سلیمان پادشاهى مقتدر و حکیم و شاعر و ناصح و سیاستمدار بود. احتمالا این کتاب در رابطه با ازدواج با دختر فرعون مصر مى باشد.
بخش کتب مربوط به پیشگوییهاى انبیاء
بخش سوم کتب مذهبى یهود بنوئیم یا نبوات انبیاء نام دارد. این سلسله کتب که هفده کتاب مى باشد، شامل رؤ یاهاى انبیاء بنى اسرائیل است، این بخش مشتمل بر هشدارها و تهدیداتى پیرامون سرنوشت بنى اسرائیل است. براى فهمیدن این پیشگوییها خواننده باید از جریانات آن زمان کاملا آگاه باشد:
۱- کتاب اشعیاء؛ این کتاب منسوب به اشعیاء بن عاموس است که معاصر بعضى انبیاء بنى اسرائیل بوده است. بخشى از این کتاب جنبه تاریخى دارد. احتمالا این کتاب توسط اشعیاء دوم در دوران اسارت در بابل نوشته شده است. این کتاب شامل شصت و شش فصل است که در رابطه با ملل مختلفه آن زمان مانند بابل، موآب، دمشق، مصر، صور و… بحث مى کند.
۲- کتاب ارمیا؛ این کتاب را ارمیاى نبى در عصر پادشاهان یهود و سالهاى اسارت یهود نوشته است. در این کتاب به انحراف عقیدتى یهود و تفرقه این قوم صریح کرده است و آنان را از گناه و عصیان بر حذر داشته است. این کتاب به اسارت قوم یهود در بابل به مدت هفتاد سال پرداخته است.
۳- مراثى ارمیا؛ این کتاب نیز به ارمیاى نبى منسوب است که شامل پنج باب مى باشد و مرثیه هائى منظوم در رابطه با اسارت قوم یهود و ویرانى اورشلیم سروده شده و از خداوند تقاضاى بازگشت به فلسطین را کرده است.
۴- کتاب حزقیال؛ حزقیال فرزند یکى از کاهنان یهود بوده است. مدفن او در حوالى بغداد مى باشد. تاریخ تولد و وفات او بدرستى معلوم نیست. گفته مى شود که حزقیال کشته شده است. حزقیال در همه جا خود را فرزند انسان نامیده و کلام خود را منسوب به یهوه کرده است.
۵- کتاب دانیال؛ دانیال از جمله پیامبرانى است که در زمان اسارت در بابل ظهور کردند. دانیال در دستگاه بخت النصر مقامى شامخ یافت و والى بابل شد. در دولت داریوش هخامنشى دانیال مورد حسادت اطرافیان قرار گرفت. دستور داده مى شود که دانیال را در چاه شیران درنده اندازند، ولى دانیال نجات یافت و دشمنان دانیال طعمه شیران شدند. برخى معتقدند که کتاب دانیال در سال ۱۴۸ ق. م. نوشته شده است و از دانیال نیست. آرامگاه دانیال در شهر شوش واقع است که مورد احترام عموم مى باشد.
۶- کتاب یوئیل؛ منسوب به یوئیل فرزند فنویل است و مانند دیگر کتب انبیاء بنى اسرائیل شامل انذار و مواعظ است. یوئیل در سال ۷۵۰ ق. م. مى زیسته و از زندگى او اطلاع روشنى در دست نیست.
۷- کتاب عاموس؛ عاموس معاصر با یوئیل بوده و کتاب او خبر از بازگشت قوم یهود به اورشلیم بعد از اسارت آنان مى دهد.
۸- کتاب هوشع؛ این کتاب که شامل چهارده فصل است، به هوشع بن بئیرى منسوب مى باشد. وى معاصر با اشعیاء بود و مدت شصت سال نبوت کرد و از انبیاء کشور شمالى یهود بشمار مى آمد. ولى او هر دو گروه یهود را مورد خطاب قرار داده و از بت پرستى و قساوت و تفرقه برحذر داشته است.
۹- کتاب عوبدیا؛ تاریخ زندگى این پیامبر روشن نیست. به احتمال زیاد وى معاصر ارمیا و حزقیال بوده است و کتابش یک فصل دارد. مخاطب او قوم اروم است که پس از تصرف شهرهاى اسرائیلى در آنها ستم فراوان نمودند. وى مجازات آنان را پیشگوئى کرده است.
۱۰- کتاب یونس؛ این کتاب به یونس نبى منسوب است که داستان او در قرآن نیز آمده است. در این کتاب سرگذشت حضرت یونس آمده است. یونس در دریا غرق شد و ماهى او را بلعید و سه شبانه روز در شکم ماهى بود. وى خدا را یاد کرد و تقاضاى کمک نمود. یهوه به ماهى دستور داد تا یونس را به خشکى اندزد. یونس به شهر نینوى رفت و مردم گناهکار را به پروردگار متوجه نمود.
۱۱- کتاب میکا؛ این کتاب به میکاى نبى که ساکن سرزمین یهودا و معاصر اشعیاء بوده، منسوب است.
۱۲- کتاب ناحوم؛ این کتاب به ناحوم نبى منسوب است که معاصر با اشعیا و میکا بوده است. کتابش سه فصل دارد که از سقوط نینوا خبر مى دهد.
۱۳- کتاب حیفوق؛ این کتاب منسوب به حیفوق نبى است که در عصر پادشاهى یهویاقیم نوشته شده و درباره نجات قوم یهود است.
۱۴- کتب حفیا؛ این کتاب در زمان یوشا پادشاه یهود نگاشته شده و شامل تهدیداتى و علیه مشرکین و بت پرستان یهود مى باشد.
۱۵- کتاب حجیا؛ این کتاب در زمان داریوش هخامنشى و مراجعت یهودیان به اورشلیم نوشته شده است.
۱۶- کتاب زکریا؛ این کتاب منسوب به زکریا فرزند برکیا و معاصر حجیا مى باشد و مانند دانیال از زبان فرشته ها گفته شده است.
۱۷- کتاب ملاگى، ملاگى آخرین پیامبر بنى اسرائیل است و کتابش پایان بخش عهد عتیق مى باشد.