پایگاه خبری تحلیلی شرق سایت خبری تحلیلی شرق Related Articles
امام باقر(ع) در تفسیر آیه ۱۴۸ بقره فرمود: یاران امام عصر امّت معدودی هستند که خداوند فرموده چون قطعه‌ای از ابرهای پاییز در یک ساعت جمع می شوند، پس حضرت صبح آن روز مردم را در مکّه به کتاب خدا دعوت می‌کنند. . .
خبرگزاری شبستان: در نوزدهمین شماره از سلسله یادداشت های “یک آیه یک حدیث از مهدویت” به قلم حجت الاسلام مرتضی عبدی چاری، پژوهشگر پژوهشکده مهدویت و آینده پژوهی به بررسی روایات درباره ویژگی، سیره و اقدامات حضرت مهدی(عج) می پردازیم.
ویژگی، سیره و اقدامات حضرت مهدی(ع)ـ جمع شدن ناگهانی یاران امام در مکه
آیه: وَ لِکُلٍّ وِجْهَهٌ هُوَ مُوَلِّیها فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمیعاً إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ: و برای هر کسی قبلهای است که وی روی خود را به آن [سوی] می‌گرداند پس در کارهای نیک بر یکدیگر پیشی گیرید. هر کجا که باشید، خداوند همگی شما را [به سوی خود باز] می‌آورد در حقیقت، خدا بر همه چیز تواناست. (بقره: ۱۴۸)
در ذیل این آیه روایات زیادی وجود دارد که تا به حال، ۹ روایت ذکر شده است مابقی متعاقبا خواهد آمد.
روایت: ۸ ـ “حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الشَّیْبَانِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیُّ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ الْآدَمِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیِّ قَالَ قُلْتُ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی(ع) : إِنِّی لَأَرْجُو أَنْ تَکُونَ الْقَائِمَ مِنْ أَهْلِ بَیْتِ مُحَمَّدٍ الَّذِی یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً فَقَالَ(ع) یَا أَبَا الْقَاسِمِ مَا مِنَّا إِلَّا وَ هُوَ قَائِمٌ بِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هَادٍ إِلَی دِینِ اللَّهِ وَ لَکِنَّ الْقَائِمَ الَّذِی یُطَهِّرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ الْأَرْضَ مِنْ أَهْلِ الْکُفْرِ وَ الْجُحُودِ وَ یَمْلَؤُهَا عَدْلًا وَ قِسْطاً هُوَ الَّذِی تَخْفَی عَلَی النَّاسِ وِلَادَتُهُ وَ یَغِیبُ عَنْهُمْ شَخْصُهُ وَ یَحْرُمُ عَلَیْهِمْ تَسْمِیَتُهُ وَ هُوَ سَمِیُّ رَسُولِ الله(ص) وَ کَنِیُّهُ وَ هُوَ الَّذِی تُطْوَی لَهُ الْأَرْضُ وَ یَذِلُّ لَهُ کُلُّ صَعْبٍ وَ یَجْتَمِعُ إِلَیْهِ مِنْ أَصْحَابِهِ عِدَّهُ أَهْلِ بَدْرٍ ثَلَاثُمِائَهٍ وَ ثَلَاثَهَ عَشَرَ رَجُلًا مِنْ أَقَاصِی الْأَرْضِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَایْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ[۱] فَإِذَا اجْتَمَعَتْ لَهُ هَذِهِ الْعِدَّهُ مِنْ أَهْلِ الْإِخْلَاصِ أَظْهَرَ اللَّهُ أَمْرَهُ فَإِذَا کَمَلَ لَهُ الْعَقْدُ وَ هُوَ عَشَرَهُ آلَافِ رَجُلٍ خَرَجَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا یَزَالُ یَقْتُلُ أَعْدَاءَ اللَّهِ حَتَّی یَرْضَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ عَبْدُ الْعَظِیمِ فَقُلْتُ لَهُ یَا سَیِّدِی وَ کَیْفَ یَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ رَضِیَ قَالَ یُلْقِی فِی قَلْبِهِ الرَّحْمَهَ فَإِذَا دَخَلَ الْمَدِینَهَ أَخْرَجَ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی فَأَحْرَقَهُمَا.»: عبد العظیم بن عبد اللَّه حسنی گوید: به محمد بن علی بن موسی(ع) گفتم من امیدوارم شما همان قائم خاندان محمد(ص) باشید که زمین را پر از عدل و داد کند چنانچه پر از جور و ستم شده است، فرمود: ای ابو القاسم! نیست امامی از ما جز آن‌کسیکه او، قائم، به امر خدای عز و جل است و رهبر به دین خداست، ولی آن قائمی که به وسیله او خدای عز و جل زمین را از اهل کفر و جحود پاک میکند و آن را پر از عدل و داد میکند او آن‌چنان کسی است که ولادتش بر مردم نهان است و شخصش از دیدهها پنهان و بردن نامش بر آنها حرام است و او هم‌نام و هم‌کینه رسول خداست و او است کسی که زمین زیر پای او نوردیده شود و هر سرکشی برای او رام گردد.
و یارانش که به تعداد نفرات اهل بدر هستند از دورترین نقطههای زمین گرد او فراهم شوند و این است تفسیر گفته خدای عز و جل فرماید: «هر کجا باشید خدا شما را گردهم می‌آورد. به درستی که خدا بر هر چیز توانا است» چون این شماره از مردم زمین از اهل اخلاص گرد او جمع شوند، خدا امر او را آشکار کند و چون شماره آنها یک عقد کامل شد که ده هزار مرد است به اذن خدا خروج کند و پی در پی؛ دشمنان خدا را بکشد تا خدای تعالی راضی گردد. عبد العظیم گوید: عرض کردم، یا سیدی چگونه بداند که خدای عز و جل راضی شده است؟ فرمود: دلش را مهربان کند و چون در مدینه آید، لات و عزی را بیرون آورد و آتش زند.
روایت: ۹ ـ “عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَی الْحَلَبِیِّ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(ع) یَکُونُ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیْبَهٌ فِی بَعْضِ هَذِهِ الشِّعَابِ ثُمَّ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی نَاحِیَهِ ذِی طُوًی حَتَّی إِذَا کَانَ قَبْلَ خُرُوجِهِ بِلَیْلَتَیْنِ انْتَهَی الْمَوْلَی الَّذِی یَکُونُ بَیْنَ یَدَیْهِ حَتَّی یَلْقَی بَعْضَ أَصْحَابِهِ فَیَقُولُ کَمْ أَنْتُمْ هَاهُنَا فَیَقُولُونَ نَحْوٌ مِنْ أَرْبَعِینَ رَجُلًا فَیَقُولُ کَیْفَ أَنْتُمْ لَوْ قَدْ رَأَیْتُمْ صَاحِبَکُمْ فَیَقُولُونَ وَ اللَّهِ لَوْ یَأْوِی بِنَا الْجِبَالَ لَآوَیْنَاهَا مَعَهُ ثُمَّ یَأْتِیهِمْ مِنَ الْقَابِلَهِ فَیَقُولُ لَهُمْ أَشِیرُوا إِلَی ذَوِی أَسْنَانِکُمْ وَ أَخْیَارِکُمْ عَشَرَهً [عَشِیرَهً] فَیُشِیرُونَ لَهُ إِلَیْهِمْ فَیَنْطَلِقُ بِهِمْ حَتَّی یَأْتُونَ صَاحِبَهُمْ وَ یَعِدُهُمْ إِلَی اللَّیْلَهِ الَّتِی تَلِیهَا ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ قَدْ أَسْنَدَ ظَهْرَهُ إِلَی الْحَجَرِ ثُمَّ یَنْشُدُ اللَّهَ حَقَّهُ ثُمَّ یَقُولُ یَا أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی اللَّهِ فَأَنَا أَوْلَی النَّاسِ بِاللَّهِ یَا أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی آدَمَ فَأَنَا أَوْلَی النَّاسِ بِآدَمَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی نُوحٍ فَأَنَا أَوْلَی النَّاسِ بِنُوحٍ یَا أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی إِبْرَاهِیمُ فَأَنَا أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْراهِیمَ[۲] یَا أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی مُوسَی فَأَنَا أَوْلَی النَّاسِ بِمُوسَی یَا أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی عِیسَی فَأَنَا أَوْلَی النَّاسِ بِعِیسَی یَا أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی مُحَمَّدٍ(ص)فَأَنَا أَوْلَی النَّاسِ بِمُحَمَّدٍ یَا أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی کِتَابِ اللَّهِ فَأَنَا أَوْلَی النَّاسِ بِکِتَابِ اللَّهِ ثُمَّ یَنْتَهِی إِلَی الْمَقَامِ فَیُصَلِّی عِنْدَهُ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ یَنْشُدُ اللَّهَ حَقَّهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(ع) هُوَ وَ اللَّهِ الْمُضْطَرُّ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ[۳] وَ جَبْرَئِیلُ عَلَی الْمِیزَابِ فِی صُورَهِ طَائِرٍ أَبْیَضَ فَیَکُونُ أَوَّلُ خَلْقِ اللَّهِ یُبَایِعُهُ جَبْرَئِیلَ وَ یُبَایِعُهُ الثَّلَاثُمِائَهِ وَ الْبِضْعَهَ عَشَرَ رَجُلًا قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(ع) فَمَنِ ابْتُلِیَ فِی الْمَسِیرِ وَافَاهُ فِی تِلْکَ السَّاعَهِ وَ مَنْ لَمْ یُبْتَلَ بِالْمَسِیرِ فُقِدَ عَنْ فِرَاشِهِ ثُمَّ قَالَ هُوَ وَ اللَّهِ قَوْلُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ(ع) الْمَفْقُودُونَ عَنْ فُرُشِهِمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً[۴] أَصْحَابُ الْقَائِمِ الثَّلَاثُمِائَهِ وَ الْبِضْعَهَ عَشَرَ رَجُلًا قَالَ هُمْ وَ اللَّهِ الْأُمَّهُ الْمَعْدُودَهُ الَّتِی قَالَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّهٍ مَعْدُودَهٍ[۵] قَالَ یَجْتَمِعُونَ فِی سَاعَهٍ وَاحِدَهٍ قَزَعاً کَقَزَعِ[۶] الْخَرِیفِ فَیُصْبِحُ بِمَکَّهَ فَیَدْعُو النَّاسَ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّهِ نَبِیِّهِ (ع) فَیُجِیبُهُ نَفَرٌ یَسِیرٌ وَ یَسْتَعْمِلُ عَلَی مَکَّهَ ثُمَّ یَسِیرُ فَیَبْلُغُهُ أَنْ قَدْ قُتِلَ عَامِلُهُ فَیَرْجِعُ إِلَیْهِمْ فَیَقْتُلُ الْمُقَاتِلَهَ لَا یَزِیدُ عَلَی ذَلِکَ شَیْئاً یَعْنِی السَّبْیَ ثُمَّ یَنْطَلِقُ فَیَدْعُو النَّاسَ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّهِ نَبِیِّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ وَ الْوَلَایَهِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ(ع) وَ الْبَرَاءَهِ مِنْ عَدُوِّهِ وَ لَا یُسَمِّی أَحَداً حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی الْبَیْدَاءِ فَیَخْرُجُ إِلَیْهِ جَیْشُ السُّفْیَانِیِّ فَیَأْمُرُ اللَّهُ الْأَرْضَ فَیَأْخُذُهُمْ مِنْ تَحْتِ أَقْدَامِهِمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ لَوْ تَری إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ[۷] وَ قالُوا آمَنَّا بِهِ یَعْنِی بِقَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ وَ قَدْ کَفَرُوا بِهِ[۸] یَعْنِی بِقَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ إِلَی آخِرِ السُّورَهِ فَلَا یَبْقَی مِنْهُمْ إِلَّا رَجُلَانِ یُقَالُ لَهُمَا وَتْرٌ وَ وُتَیْرَهٌ مِنْ مُرَادٍ وُجُوهُهُمَا فِی أَقْفِیَتِهِمَا یَمْشِیَانِ الْقَهْقَرَی یُخْبِرَانِ النَّاسَ بِمَا فُعِلَ بِأَصْحَابِهِمَا ثُمَّ یَدْخُلُ الْمَدِینَهَ فَیَغِیبُ عَنْهُمْ عِنْدَ ذَلِکَ قُرَیْشٌ وَ هُوَ قَوْلُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ(ع) وَ اللَّهِ لَوَدَّتْ قُرَیْشٌ أَیْ عِنْدَهَا مَوْقِفاً وَاحِداً جَزْرَ جَزُورٍ بِکُلِّ مَا مَلَکَتْ وَ کُلِّ مَا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ أَوْ غَرَبَتْ ثُمَّ یُحْدِثُ حَدَثاً فَإِذَا هُوَ فَعَلَ قَالَتْ قُرَیْشٌ اخْرُجُوا بِنَا إِلَی هَذِهِ الطَّاغِیَهِ فَوَ اللَّهِ أَنْ لَوْ کَانَ مُحَمَّدِیّاً مَا فَعَلَ وَ لَوْ کَانَ عَلَوِیّاً مَا فَعَلَ وَ لَوْ کَانَ فَاطِمِیّاً مَا فَعَلَ فَیَمْنَحُهُ اللَّهُ أَکْتَافَهُمْ فَیَقْتُلُ الْمُقَاتِلَهَ وَ یَسْبِی الذُّرِّیَّهَ ثُمَّ یَنْطَلِقُ حَتَّی یَنْزِلَ الشُّقْرَهَ[۹] فَیَبْلُغُهُ أَنَّهُمْ قَدْ قَتَلُوا عَامِلَهُ فَیَرْجِعُ إِلَیْهِمْ فَیَقْتُلُهُمْ مَقْتَلَهً لَیْسَ قَتْلَ الْحَرَّهِ[۱۰] إِلَیْهَا بِشَیْءٍ ثُمَّ یَنْطَلِقُ یَدْعُو النَّاسَ إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّهِ نَبِیِّهِ وَ الْوَلَایَهِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ الْبَرَاءَهِ مِنْ عَدُوِّهِ حَتَّی إِذَا بَلَغَ إِلَی الثَّعْلَبِیَّهِ[۱۱] قَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ صُلْبِ أَبِیهِ وَ هُوَ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ بِبَدَنِهِ وَ أَشْجَعِهِمْ بِقَلْبِهِ مَا خَلَا صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ فَیَقُولُ یَا هَذَا مَا تَصْنَعُ فَوَ اللَّهِ إِنَّکَ لَتُجْفِلُ النَّاسَ إِجْفَالَ النَّعَمِ[۱۲] أَ فَبِعَهْدٍ مِنْ رَسُولِ الله(ص) أَمْ بِمَا ذَا فَیَقُولُ الْمَوْلَی الَّذِی وَلِیَ الْبَیْعَهَ وَ اللَّهِ لَتَسْکُتَنَّ أَوْ لَأَضْرِبَنَّ الَّذِی فِیهِ عَیْنَاکَ فَیَقُولُ لَهُ الْقَائِمُ اسْکُتْ یَا فُلَانُ إِی وَ اللَّهِ إِنَّ مَعِی عَهْداً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ هَاتِ لِی یَا فُلَانُ الْعَیْبَهَ[۱۳] [أو الطیبه][۱۴]أَوِ الزِّنْفِیلَجَهَ[۱۵] فَیَأْتِیهِ بِهَا فَیَقْرَؤُهُ الْعَهْدُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ فَیَقُولُ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ أَعْطِنِی رَأْسَکَ أُقَبِّلْهُ فَیُعْطِیهِ رَأْسَهُ فَیُقَبِّلُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ ثُمَّ یَقُولُ جَعَلَنِیَ اللَّهُ فِدَاکَ جَدِّدْ لَنَا بَیْعَهً فَیُجَدِّدُ لَهُمْ بَیْعَهً قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع) لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیْهِمْ مُصْعِدِینَ مِنْ نَجَفِ الْکُوفَهِ ثَلَاثَمِائَهٍ وَ بِضْعَهَ عَشَرَ رَجُلًا کَأَنَّ قُلُوبَهُمْ زُبَرُ الْحَدِیدِ جَبْرَئِیلُ عَنْ یَمِینِهِ وَ مِیکَائِیلُ عَنْ یَسَارِهِ یَسِیرُ الرُّعْبُ أَمَامَهُ شَهْراً وَ خَلْفَهُ شَهْراً أَمَدَّهُ اللَّهُبِخَمْسَهِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَهِ مُسَوِّمِینَ[۱۶] حَتَّی إِذَا صَعِدَ النَّجَفَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ تَعَبَّدُوا لَیْلَتَکُمْ هَذِهِ فَیَبِیتُونَ بَیْنَ رَاکِعٍ وَ سَاجِدٍ یَتَضَرَّعُونَ إِلَی اللَّهِ حَتَّی إِذَا أَصْبَحَ قَالَ خُذُوا بِنَا طَرِیقَ النُّخَیْلَهِ[۱۷] وَ عَلَی الْکُوفَهِ خَنْدَقٌ مُخَنْدَقٌ قُلْتُ خَنْدَقٌ مُخَنْدَقٌ[۱۸] قَالَ إِی وَ اللَّهِ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی مَسْجِدِ إِبْرَاهِیمَ (ع) بِالنُّخَیْلَهِفَیُصَلِّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ فَیَخْرُجُ إِلَیْهِ مَنْ کَانَ بِالْکُوفَهِ مِنْ مُرْجِئِهَا وَ غَیْرِهِمْ مِنْ جَیْشِ السُّفْیَانِیِّ فَیَقُولُ لِأَصْحَابِهِ اسْتَطْرِدُوا لَهُمْ ثُمَّ یَقُولُ کَرُّوا عَلَیْهِمْ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(ع) وَ لَا یَجُوزُ وَ اللَّهِ الْخَنْدَقَ مِنْهُمْ مُخْبِرٌ ثُمَّ یَدْخُلُ الْکُوفَهَ فَلَا یَبْقَی مُؤْمِنٌ إِلَّا کَانَ فِیهَا أَوْ حَنَّ إِلَیْهَا[۱۹] وَ هُوَ قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ (ع) ثُمَّ یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ سِیرُوا إِلَی هَذِهِ الطَّاغِیَهِ فَیَدْعُو إِلَی کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّهِ نَبِیِّهِ(ص) فَیُعْطِیهِ السُّفْیَانِیُّ مِنَ الْبَیْعَهِ سِلْماً فَیَقُولُ لَهُ کَلْبٌ وَ هُمْ أَخْوَالُهُ مَا هَذَا مَا صَنَعْتَ وَ اللَّهِ مَا نُبَایِعُکَ عَلَی هَذَا أَبَداً فَیَقُولُ مَا أَصْنَعُ فَیَقُولُونَ اسْتَقْبِلْهُ فَیَسْتَقْبِلُهُ ثُمَّ یَقُولُ لَهُ الْقَائِمُ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ خُذْ حِذْرَکَ[۲۰] فَإِنَّنِی أَدَّیْتُ إِلَیْکَ وَ أَنَا مُقَاتِلُکَ فَیُصْبِحُ فَیُقَاتِلُهُمْ فَیَمْنَحُهُ اللَّهُ أَکْتَافَهُمْ وَ یَأْخُذُ السُّفْیَانِیَّ أَسِیراً فَیَنْطَلِقُ بِهِ وَ یَذْبَحُهُ بِیَدِهِ ثُمَّ یُرْسِلُ جَرِیدَهَ خَیْلٍ[۲۱] إِلَی الرُّومِ لِیَسْتَحْضِرُوا بَقِیَّهَ بَنِی أُمَیَّهَ فَإِذَا انْتَهَوْا إِلَی الرُّومِ قَالُوا أَخْرِجُوا إِلَیْنَا أَهْلَ مِلَّتِنَا عِنْدَکُمْ فَیَأْبَوْنَ وَ یَقُولُونَ وَ اللَّهِ لَا نَفْعَلُ فَیَقُولُ الْجَرِیدَهُ وَ اللَّهِ لَوْ أَمَرَنَا لَقَاتَلْنَاکُمْ ثُمَّ یَرْجِعُونَ إِلَی صَاحِبِهِمْ فَیَعْرِضُونَ ذَلِکَ عَلَیْهِ فَیَقُولُ انْطَلِقُوا فَأَخْرِجُوا إِلَیْهِمْ أَصْحَابَهُمْ فَإِنَّ هَؤُلَاءِ قَدْ أَتَوْا بِسُلْطَانٍ عَظِیمٍ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنا إِذا هُمْ مِنْها یَرْکُضُونَ لا تَرْکُضُوا وَ ارْجِعُوا إِلی ما أُتْرِفْتُمْ فِیهِ وَ مَساکِنِکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْئَلُونَ[۲۲] قَالَ یَعْنِی الْکُنُوزَ الَّتِی کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ قالُوا یا وَیْلَنا إِنَّا کُنَّا ظالِمِینَ فَما زاَلَتْ تِلْکَ دَعْواهُمْ حَتَّی جَعَلْناهُمْ حَصِیداً خامِدِینَ[۲۳] لَا یَبْقَی مِنْهُمْ مُخْبِرٌ ثُمَّ یَرْجِعُ إِلَی الْکُوفَهِ فَیَبْعَثُ الثَّلَاثَمِائَهِ وَ الْبِضْعَهَ عَشَرَ رَجُلًا إِلَی الْآفَاقِ کُلِّهَا فَیَمْسَحُ بَیْنَ أَکْتَافِهِمْ وَ عَلَی صُدُورِهِمْ فَلَا یَتَعَایَوْنَ[۲۴] فِی قَضَاءٍ وَ لَا تَبْقَی أَرْضٌ إِلَّا نُودِیَ فِیهَا شَهَادَهُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ[۲۵] وَ لَا یَقْبَلُ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ الْجِزْیَهَ کَمَا قَبِلَهَا رَسُولُ الله(ص) وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَهٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ[۲۶] قَالَ أَبُوجَعْفَرٍ(ع) یُقَاتِلُونَ وَ اللَّهِ حَتَّی یُوَحَّدَ اللَّهُ وَ لَا یُشْرَکَ بِهِ شَیْءٌ وَ حَتَّی یَخْرُجَ الْعجوزُ الضَّعِیفَهُ مِنَ الْمَشْرِقِ تُرِیدُ الْمَغْرِبَ وَ لَا یَنْهَاهَا أَحَدٌ وَ یُخْرِجُ اللَّهُ مِنَ الْأَرْضِ بَذْرَهَا وَ یُنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ قَطْرَهَا وَ یُخْرِجُ النَّاسُ خَرَاجَهُمْ عَلَی رِقَابِهِمْ إِلَی الْمَهْدِیِّ وَ یُوَسِّعُ اللَّهُ عَلَی شِیعَتِنَا وَ لَوْ لَا مَا یُدْرِکُهُمْ مِنَ السَّعَادَهِ لَبَغَوْا فَبَیْنَا صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ قَدْ حَکَمَ بِبَعْضِ الْأَحْکَامِ وَ تَکَلَّمَ بِبَعْضِ السُّنَنِ إِذْ خَرَجَتْ خَارِجَهٌ مِنَ الْمَسْجِدِ یُرِیدُونَ الْخُرُوجَ عَلَیْهِ فَیَقُولُ لِأَصْحَابِهِ انْطَلِقُوا فَیَلْحَقُونَهُمْ فِی التَّمَّارِینِ فَیَأْتُونَهُ بِهِمْ أَسْرَی فَیَأْمُرُ بِهِمْ فَیُذْبَحُونَ وَ هِیَ آخِرُ خَارِجَهٍ یَخْرُجُ عَلَی قَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ (ص).[۲۷]»: عبدالاعلی حبلی گفت: امام باقر (ع) فرمود: به ناچار صاحب این امر را در یکی از درهّ‌ها، غیبتی خواهد بود (و با دست خود به سوی ذی‌طوی اشاره فرمود) تا آنگاه که دو شب به خروجش مانده خدمتکار مخصوصش می‌آید و بعضی از اصحاب آن حضرت را میبیند و می‌پرسد: شما در این‌جا چند نفرید؟ می‌گویند: حدود چهل مرد. می‌گوید: اگر صاحب خویش را ببینید چگونه خواهید بود؟ گویند: به خدا سوگند اگر دستور دهد که کوه‌ها را از جای خویش برکَنیم خواهیم کَند.
سپس فردای آن شب به نزدشان می‌آید و می‌گوید: از بزرگان و نیکان خودتان ده تن را تعیین نمائید، آنها را تعیین می‌کنند پس او آنان را با خود می‌برد تا اینکه به خدمت صاحب‌شان شرفیاب می‌شوند و برای فردای آن شب به آنان وعده می‌دهد.
آنگاه حضرت ابوجعفر(ع) فرمود:[ به خدا سوگند] گویا او را می‌بینم درحالی‌که به حجر تکیه داده و خداوند را به حق خودش قسم می‌دهد، سپس می‌گوید: ای مردم هرکس درباره خداوند با من محاجّه کند [بداند که] من از همه [مردم] به خداوند سزاوارترم و هرکس درباره آدم با من محاجّه نماید پس من سزاوارترین مردم به آدم هستم ، ای مردم هر آن‌که درباره نوح با من بحث دارد [ بداند که ] من از همه به نوح(ع) نزدیک‌ترم، ای مردم هرکس درباره ابراهیم با من بحث دارد من از همه به ابراهیم(ع) نزدیک‌ترم، ای مردم هرکس درباره موسی با من گفتگو دارد، من از تمامی مردم به موسی(ع) نزدیک‌ترم، ای مردم هرکس درباره عیسی(ع) با من محاجّه کند [بداند که] من از همه مردم به عیسی (ع) نزدیک‌ترم، ای مردم هرکس درباره حضرت محمد(ص) با من بحث دارد [بداند که] من از همه مردمان به محمد(ص) نزدیک‌ترم، ای مردم هرکس درباره کتاب خدا با من بحث دارد پس من از همه مردم به کتاب خدا سزاوارترم.
سپس به مقام تشریف می‌برد و در آن‌جا دو رکعت نماز می‌گذارد آنگاه خداوند را به حق خویش می‌خواند.
آنگاه امام باقر(ع) فرمود: اوست به خدا سوگند همان مضطّری که خداوند درباره‌اش می‌فرماید: “آیا کیست آن‌که به مضطر پاسخ دهد و بدی را ازمیان بردارد و شما را جانشینان روی زمین قرار دهد» و جبرئیل بر ناودان به صورت پرنده سفیدی قرار دارد، پس نخستین خلق خدا که با او بیعت خواهد کرد؛ جبرئیل است و آن سیصد و سیزده مرد با او بیعت می‌کنند.
راوی گوید: حضرت باقر(ع) فرمود: پس هر آن‌که پیش از آن هنگام بیرون از خانه بوده در آن ساعت به آن حضرت خواهد رسید و هر کسیکه بیرون از خانه یا در سفر باشد [به ناگاه] خود را در کنار حضرت میبیند و آتهایی که در داخل خانه و [حتی] در رختخوابشان هستند[به ناگاه] مفقود می‌شوند و خود را نزد حضرت میبینند.
سپس فرمود: به خدا سوگند این است فرموده علی بن ابی طالب(ع): [مفقود شوندگان از روی رختخواب‌های‌شان] و این است [معنی] قول خداوند: [پس به کارهای نیک سبقت و پیشی گیرید، هر کجا باشید خداوند همه شما را خواهد آورد] اصحاب حضرت قائم ۴ آن سیصد و ده و تعدادی از مرد هستند؛ به خدا سوگند آن‌هایند، آن امّت معدوده‌ای که خداوند در کتابش فرموده: “همچون قطعه‌ای از ابرهای پاییز در یک ساعت جمع خواهند شد، پس آن‌جناب صبح آن روز مردم را در مکّه به کتاب خدا و سنّت پیغمبرش دعوت می‌نماید؛ افراد کمی دعوتش را اجابت می‌کنند و آن حضرت کسی را برای مکّه می‌گمارد. سپس از مکه کوچ می‌نماید، در بین راه به او گزارش میرسد که عاملش را در مکه به شهادت رسانیده‌اند، پس به سوی آنان باز می‌گردد و قاتلش را می‌کشد و با مقاتله کنندگان میجنگد و بر کشتن چیزی نمی‌افزاید ـ یعنی در کشتن قاتلین اسراف نمیکند ـ.
آنگاه رهسپار شده و مردم را به کتاب خدا و سنّت پیغمبر(ص) و ولایت علی بن ابی طالب(ع) و بیزاری از دشمنش دعوت میکند، ولی نام کسی را نمی‌برد تا اینکه به بیداء میرسد؛ ارتش سفیانی به مقابله با آن حضرت بیرون می‌آیند، پس خداوند به زمین امر میکند، آنها را از زیر پاهای‌شان بگیرد این است [معنی] قول خداوند: «و چنانچه کافران را ببینی هنگامی‌که هراسانند پس هیچ از عذابشان فوت و زایل نشود و از محل نزدیکی گرفته شوند و گویند به او ایمان آوردیم» یعنی؛ به قائم آل محمد(ص) … . همه لشگر غیر از دو مرد از بین میروند که نام آنها «وَتر و وُتَیره» که از قبیله مراد هستند، صورت‌های‌شان در پشت‌شان است و به عقب راه میروند، آنها به مردم خبر می‌دهند که چه بر سر همراهان‌شان آمد. سپس آن حضرت به مدینه داخل می‌شود که در آن هنگام اهل قریش از سپاهیان آن حضرت گریخته و پنهان می‌گردند و این است معنی قول علی بن ابی طالب(ع) که فرمود: به خدا سوگند دوست دارم [قریش در آن هنگام دوست دارند و‌آرزو می‌کنند] که تمام اموال و دارایی‌هایشان و همه آنچه خورشید بر آن طلوع و غروب میکند ( = همه دنیا ) را بدهند و مخفی‌گاهی بگیرند که به قدر سر بریدن شتر در آن پنهان شوند. سپس آن‌جناب حادثه‌ای پدید می‌آورد، که در این وقت قریش می‌گویند: بیایید تا بر این سرکش خروج نماییم به خدا سوگند اگر این از اولاد حضرت محمد(ص) بود این‌کار را نمی‌کرد و اگر از فرزندان علی(ع) هم بود این‌کار را نمی‌کرد و اگر از اولاد حضرت فاطمه ۳ بود هم چنین عملی انجام نمی‌داد، آنگاه با آن بزرگوار می‌جنگند که خداوند او را بر آنان پیروز می‌گرداند آن جناب جنگجویان‌شان را می‌کشد و ذریه‌شان را به اسارت در می‌آورد.
بعد از آن‌جا بیرون می‌رود تا اینکه در شقره[۲۸]فرود می‌آید، در آن‌جا خبر میرسد که گماشته آن حضرت در مدینه به قتل رسیده [آنها او را کشته‌اند] پس برمی‌گردد و آن‌چنان جنگی نسبت به آنان میکند که واقعه حرّه[۲۹]در برابر آن ناچیز می‌نماید. سپس در حالی‌که مردم را به کتاب خدا و سنّت پیغمبر(ص) و ولایت علی بن ابی طالب(ع) و بیزاری از دشمنش فرا می‌خواند، تا اینکه به ثعلبیّه[۳۰]میرسد در آن‌جا مردی از بستگان نزدیک او ـ که از صلب پدرش می‌باشد ـ و از همه مردمان نیرومند‌تر و با دل وجرأتتر بود به غیر از صاحب این امر [از همه شجاعتر بود ول شجاعتش به امام نمیرسید] بپا می‌خیزید و به آن‌جناب عرضه می‌دارد:این چه کاری است می‌کنی؟ به خدا قسم! تو داری مردم را فراری می‌دهی، آیا این کارهای شما با عهدنامه‌ای از رسول خدا(ص) مطابق است؟ پس آن خدمتکاری که متصدی امر بیعت بود بر او بانگ می‌زند که: در جایت بنشین و گرنه سر از بدنت جدا می‌کنم، اما حضرت قائم ۴ به او می‌فرماید: فلانی ساکت باش، آری به خدا سوگند عهدنامه‌ای از رسول‌خدا ـ همراه من است! [بعد صدا می‌زند]: فلانی آن خورجین یا کیف را نزدیکم بیاور، پس آن را می‌آورند و عهدنامه را به نظر آن شخص می‌رساند، در این موقع آن مرد عرض میکند: خداوند مرا فدای تو گرداند، سر مبارکت را نزدیک بیاور تا بر آن بوسه زنم، پس آن جناب سر مبارک خویش را پیش می‌آورد و آن مرد پیشانی حضرتش را می‌بوسد، سپس می‌گوید: خداوند مرا فدای تو سازد، بار دیگر از ما بیعت بگیر، که آن حضرت بیعت خود را تجدید میکند.
حضرت باقر (ع) فرمود: گوئی آنان را می‌نگرم که بر فراز نجفِ کوفه بالا می‌آیند، سیصد و ده و چند مرد، انگار دل‌هایشان همانند پاره‌های آهن است، جبرئیل از سمت راستش، میکائیل از سمت چپش و رُعب به مدت یک‌ماه پیش‌رو و یک‌ماه پشت سر آن حضرت می‌باشد، خداوند او را به وسیله پنج هزار فرشته نشان‌دار مدد می‌دهد، تا وقتی‌که به نجف میرسد به اصحابش فرماید: امشب را به عبادت بگذرانید، پس آنان آن شب را بین رکوع و سجود و تضرع به درگاه خداوند به صبح می‌آورند، صبح‌گاهان حضرت دستور می‌دهد: راه نخیله را پیش بگیرید، در حالی‌که در کوفه ارتشی مجهّز [اطراف کوفه خندقی عمیق] هست، راوی پرسید: ارتشی مجهّز؟ [خندقی عمیق؟] فرمود: آری به خدا سوگند، پس آن حضرت به سوی نخیله توجه میکند، تا در نخیله به مسجد ابراهیم (ع) میرسد، در آن دو رکعت نماز می‌گذارد، در آن هنگام سپاهیان سفیانی از مرجئه[۳۱]و غیر آنها از کوفه خروج می‌کنند، که آن حضرت به اصحاب خود فرماید: بر آنها حمله کنید. امام باقر (ع) فرمود: به خدا سوگند که احدی از آنان از خندق نمی‌گذرد تا اینکه خبر ببرد.
سپس آن حضرت داخل کوفه می‌شود، هیچ مؤمنی باقی نمی‌ماند مگر اینکه در آن‌جا باشد یا شوق آن را در سر دارد و این قول امیرالمؤمنین(ع) است. سپس به اصحاب خویش فرماید: برای [نابودی] این طاغوت ـ یعنی سفیانی ـ بسیج شوید و او را به کتاب خدا و سنت پیغمبر(ص) دعوت میکند، سفیانی ابتدا به تسلیم و صلح قول می‌دهد، ولی قبیله کلب ـ که دایی‌های او هستند ـ به او گویند: این چه کاری بود به خدا قسم که ما به هیچ وجه بر این کار با تو بیعت نکنیم، می‌گوید: چه کار کنیم؟ گویند: با او یعنی امام قائم ۴ جنگ کن، پس او برای جنگیدن با آن حضرت می‌رود، آن جناب او را نصیحت میکند و می‌فرماید: [از عاقبت کارت] بترس، من آنچه شرط بلاغ بود به تو گفتم و خداوند عالم او را بر آنان غالب می‌سازد و سفیانی اسیر می‌گردد که آن جناب او را با دست خود سر می‌برد. بعد از آن قسمتی از سپاهیان سواره خود را به روم می‌فرستد که بازماندگان از بنی‌امیه را طلب نمایند و چون آنان به روم رسند به اهل آن‌جا گویند: همکیشان ما را که در نزد شما هستند؛ به ما تحویل دهید، ولی آنها از این‌کار خودداری می‌ورزند؛ و می‌گویند: به خدا چنین کاری نمی‌کنیم، سپاهیان گویند: به خدا اگر مأمور بودیم با شماها می‌جنگیدیم، آنگاه به نزد صاحب‌شان باز می‌گردند و جریان را به عرض می‌رسانند، آن حضرت فرماید: بروید با آنان بجنگید تا بنی‌امیه را از آنها بگیرید، پس بزرگ رومیان گوید: بروید بنی‌امیه را به دست آنان بسپارید که به قدرت تمام آمده‌اند و این است [معنی] قول خداوند: «پس لذت‌ها و مساکن بوده‌اید بازگردید” یعنی: گنجینه‌هایی که انباشته می‌کردید[در آن هنگام ستمکاران] گفتند: ای وای بر ما که سخت ظالم و ستمکار بودیم، پس همواره این سخن بر زبان‌شان بود تا اینکه همچون کشت‌زار درو شده‌ای آنان را خاموش کردیم [و به کام مرگ فرو بردیم] که هیچ خبر دهنده‌ای از آنان باقی نماند .
سپس آن حضرت به کوفه باز می‌گردد و آن سیصد و ده و چند نفر را به تمامی جاها می‌فرستد، پس بین شانه‌ها و بر روی سینه‌های آنان دست می‌کشد که در هیچ حکمی درمانده و عاجز نمی‌شوند و هیچ آبادیی بر پهنه زمین نماند مگر اینکه در آن بانگ شهادت به “لَاإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّه(ص)” بلند باشد و این است معنی قول خداوند: “و هر آن که در آسمان‌ها و زمین است خواه و ناخواه مطیع فرمان خداست و به سوی او بازگردانده خواهند شد” و صاحب این امر جزیه را نمی‌پذیرد؛ آن‌چنان‌که رسول خدا(ص) قبول فرمود و این است که خداوند فرمود: “با کافران قتال کنید تا هیچ فتنه‌ای باقی نماند و آیین همه خدا پرستی شود”.
امام باقر (ع) فرمود: به خدا سوگند جنگ خواهند کرد تا اینکه توحید خدا برقرار شود و هیچ گونه به او شرک نورزند و تا آن‌جا که حتی پیرزن ضعیف هم از مشرق به سوی مغرب سفر کند؛ کسی از او جلوگیری نمی‌نماید و خداوند [در آن روزگار تمامی] بذرهای زمین را می‌رویاند و باران آسمان را [به طوری کامل] فرو می‌برند و خداوند بر شیعیان‌مان وسعت می‌دهد [به طوری‌که] چنانچه سعادت و نیک‌بختی آنان را در نیابد؛ طغیان کنند. پس در همان حال که صاحب این امر بعضی از احکام را صادر فرماید و برخی از سنت‌ها را بازگوید، گروهی از مسجد به اصحاب خود امر فرماید: به مقابله آنان بروند، در تمارین به آنان می‌رسند، اسیرشان کرده و به خدمت آن حضرت می‌برند، دستور می‌دهند آنها را می‌کشند و این آخرین گروهی است که بر قائم آل محمد(ص) خروج می‌کنند.
نکته: ۱ـ موضوع مشترک در بین روایات بسیاری که ذیل این آیان بیان شده است وجود یاران حضرت مهدی۴، چگونگی جمع شدن، محل قرار آنها، تعداد آنها و همینطور شخصیت و قدرت و حتی محل زندگی بعضی از آنها؛ بیان شده است و با توجه به این روایات و توضیحاتی که حضرات معصومین: در روایات بعدی دادهاند؛ دیگر نیاز به توضیح اضافه درباره یاران حضرت ندیدم.
۲ـ ذکر روایت در ذیل آیه، دال بر صحت آن روایت نیست و نیاز به توضیح بیشتری درباره سند و صحت روایت است؛ اما بنای ما در این نوشتار به بیان روایات ذیل آیات است، صحت و وثاقت روایات نیاز به تجزیه و تحلیل دقیق علمی دارد؛ که در این نوشتار نمیگنجد. البته پژوهشگران و کاربران محترم میتوانند نکته، نظرات، نقد وپیشنهاد خود را به آدرس ما بفرستند؛ و ما نیز با بررسی نظرات محققان در صورت لزوم در ذیل روایت با عنوان دیدگاه محققان قرار میدهیم تا بر غنای و کیفیت مباحث افزوه گردد.
پی نوشت ها:
کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص ۳۷۸، باب ۳۶، ح ۲ .
إعلام الوری بأعلام الهدی، ص ۴۳۵.
الإحتجاج علی أهل اللجاج، ج ۲، ص ۴۴۹.
کفایهالأثر، ص ۲۸۱.
منتخبالأنوارالمضیئه، ص ۱۷۶.
تفسیر نور الثقلین، ج ۱، ص ۱۳۹ ،ح ۴۲۳.
البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۳۴۹، ح ۶۹۸ .
تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج ۲، ص ۱۹۰.
مدینه المعاجز، ج ۷، ص ۴۰۹ ـ ۴۱۰، ح ۲۴۱۶ / ۱۰۸.
المحجه فی ما نزل فی القائم الحجه ۴ ، ص ۲۷ ـ ۲۸.
بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۱۵۷، باب ۹، ح ۴ .
بحار الأنوار ؛ج۵۲، ص ۲۸۳، باب ۲۶، ح ۱۰.
البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۶۸۵ – ۶۸۹، ح ۴۲۷۳.
البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۲۲۵، ح ۸۰۳۸. .
المحجه فی ما نزل فی القائم الحجه ۴ ، ص ۷۹ ـ ۸۴.
تفسیرالعیاشی، ج ۲، ص ۶۱ ـ ۵۶ ، ح ۴۹.
الغیبه للنعمانی، ص ۱۸۲، ح ۳۰. [تا أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ فِیهِ نَزَلَتْ وَ لَه” آمده است.]
غایه المرام ، ج ۴، ص ۲۱۰، ح السادس. [تا أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ فِیهِ نَزَلَتْ وَ لَه” مراجعه شود.]
بحارالأنوار،ج ۵۲، ص ۳۴۵ ـ ۳۴۱ ، باب ۲۷، ح ۹۱. [و در انتها می‌نویسد: [الغیبه للنعمانی] ابْنُ عُقْدَهَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ وَ حَدَّثَنِی غَیْرُ وَاحِدٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(ع) مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِوَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ]
[۱]. بقره: ۱۴۸.
[۲]. آل‌عمران: ۶۸.
[۳]. نمل: ۶۲.
[۴]. بقره: ۱۴۸.
[۵]. هود: ۸.
[۶]. القزع : قطع من السحاب متفرقه صغار. قیل و إنما خص الخریف لأنه أول الشتاء و السحاب فیه یکون متفرقا غیر متراکم و لا مطبق ثم یجتمع بعضه إلى بعض بعد ذلک.
[۷]. سباء: ۵۲ – ۵۱.
[۸]. سباء: ۵۳.
[۹]. موضع فی الحجاز .
[۱۰]. الحره بفتح الحاء و الراء المهملتین: ارض ذات حجاره نخره سود کأنها أحرقت بالنار وهی قریبه من حره لیلى – قرب المدینه – و وقعه الحره المشهوره کانت فی أیام یزید بن معاویه سنه ۶۳ . و سبب ذلک ان أهل المدینه اجتمعوا بعد قتل الحسین ۷ عند عبد الله بن حنظله بن عامر و بایعوه بالاماره و اخرجوا عامل یزید من المدینه و أظهروا خلع یزید من الخلافه فلما سمع بذلک یزید بعث إلیهم مسلم بن عقبه المری فی اثنا عشر ألفا من أهل الشام و سموه لقبیح صنیعه مسرفا فنزل حره (المسماه بحره و أقم و هی الحره الشرقیه من حرتى المدینه) و خرج إلیه أهل المدینه یحاربونه فکسرهم و قتل من الموالی ثلاثه آلاف و خمسمأه رجل و من الأنصار ألفا و أربعمأه ، و قیل ألفا وسبعمأه و من قریش ألفا وثلاث مأه و دخل جنده المدینه فنهبوا الأموال و سبوا الذریه واستباح الفروج و حملت منهم ثمانمأه حره و ولدن ، و کان یقال لأولئک الأولاد أولاد الحره، ثم احضر الأعیان لمبایعه یزید بن معاویه فلم یرض الا أن یبایعوه على أنهم عبید یزید بن معاویه فمن تلکأ امر بضرب عنقه و کیف کان قصه الحره طویله و کان بعد قتل الحسین۷ من أشنع شئ جرى فی أیام یزید بن معاویه لعنه الله تعالى.
[۱۱]. من منازل طریق مکه من الکوفه و فى وجه تسمیه الموضع خلاف ذکره الحموی فی المعجم فراجع .
[۱۲]. جفل الطیر عن المکان : طردها . و أجفلت الریح التراب : أی أذهبته وطیرته
[۱۳]. العیبه : ما یجعل فیه الثیاب .
[۱۴]. کذا فی الأصل و فى نسخه البرهان(الطبقه) و لم اظفر فیه و لا فیما یضاهیه فی الکتابه فی اللغه على معنى یناسب المقام و قد خلت نسخه البحار من اللفظه رأسا.
[۱۵]. الزنفلیجه : شبه الکنف و هو وعاء أدوات الراعی، فارسی معرب.
[۱۶]. آل‌عمران: ۱۲۵.
[۱۷]. النخیله – تصغیر نخله : موضع قرب الکوفه على سمت الشام وهو الموضع الذی خرج إلیه علی ۷ لما بلغه ما فعل بالأنبار من قبل عامله علیها و خطب خطبه مشهوره ذم فیها أهل الکوفه و قال: اللهم إنی لقد مللتهم و ملونی فأرحنی منهم ، فقتل بعد ذلک بأیام
[۱۸]. جند مجند أی مجموع. و قد اختلفت النسخ هیهنا ففی نسخه ( خندق مخندق ) و فى أخرى ( جند مجندخ ) وفى ثالثه ( جنه مجنه ) و لعل الظاهر ما اخترناه ثم الثانی.
[۱۹]. حن إلیه: اشتاق إلیه.
[۲۰]. الحذر : التحرز و مجانبه الشئ خوفا منه و قالوا فی تفسیر قوله تعالى “خُذُوا حِذْرَکُم” أی خذوا طریق الاحتیاط و اسلکوه و اجعلوا الحذر ملکه فی دفع ضرر الأعداء عنکم و الحذر و الحذر بمعنى واحد کالأثر والأثر .
[۲۱]. الجریده : خیل لا رجاله فیها .
[۲۲]. انبیاء: ۱۳ ـ ۱۲.
[۲۳]. انبیاء: ۱۵ ـ ۱۴.
[۲۴]. تعایاه الامر: أعجزه.
[۲۵]. آل‌عمران: ۸۳.
[۲۶]. انفال: ۳۹.
[۲۷]. هر سه روایت ظاهرا یک روایت است اما این روایت کامل‌تر است.
[۲۸] شقره: یکی از نقاط حجاز است .
[۲۹]. روز “حرّه” معروف به آن روزی است که سپاهان یزیدبن معاویه لعنه الله اهل مدینه را قتل‌عام کردند و اموال‌شان را چپاول نمودند، در این واقعه ـ که در ماه ذی الحجّه الحرام سال شصت و سوّم هجری اتفاق افتاد ـ تعداد بسیاری از مهاجرین و انصار کشته شدند.
[۳۰]. از منزلگاه‌های بین راه مکّه تا کوفه است .
[۳۱]. درباره “مُرجئه” اختلاف شده: گفته‌اند آنها فرقه‌ای از فرق اسلامی هستند؛ که معتقدند با وجود ایمان هیچ معصیتی ضرر ندارد، همچنان‌که با وجود کفر هیچ طاعتی سود بخش نیست، آنان را از این جهت مرجئه نامیده‌اند که معتقدند: خدای تعالی عذابشان را از گناهان به تاخیر انداخته و « ارجاء کرده » و از این قتیبه است که گفته: اینان کسانی هستند که قائلند: ایمان بدون عمل است، چون‌که قول را مقدم و عمل را مؤخَّر می‌دانند و بعضی از مذهب شناسان گفته‌اند: مرجئه همان فرقه جبری هستند که گویند: بنده را هیچ فعلی نیست و اینکه فعل به او نسبت داده می‌شود به منزله مجاز است، چنان‌که گویند: رود جاری شد و آسیا چرخید و اینکه جبریان را مرجئه نامیده‌اند از جهت آن است که امر خدا را به تاخیر انداخته و گناهان کبیره را مرتکب می‌شوند .( مجمع البحرین ۱/۱۷۷ ماده رجا)
منبع: پایگاه اطلاع رسانی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی