05-13-2016, 08:00 PM
جايگاه حفظ قرآن کريم در روايات
جايگاه حفظ قرآن کريم درآيات و روايات
نويسنده: سيد مصطفي حسيني
در بيشتر مجامع معتبر روايي شيعه، باب يا ابوابي به ذکر احاديثي در مورد حفظ قرآن اختصاص يافته است؛ امّا از آنجا که ذکر تمامي اين احاديث، خود کتاب مستقلي نياز دارد، بنابراين صرفاً جهت آگاهي از اين روايات به مختصري از آنچه که در کتب مختلف آمده است اشاره مي شود:
1-اصول کافي: کتاب کافي از قديمي ترين و معتبرترين کتاب هاي روايي شيعه مي باشد که توسط مرحوم کليني در عصر غيبت صغري و با ارتباط با نواب خاص امام زمان (عج)، نگاشته شده است.
يکي از بخش هاي اين کتاب، تحت عنوان «کتاب فضل القرآن » مي باشد که به بيان رواياتي در فضيلت قرآن و اهل آن مي پردازد. در ذيل به برخي از ابواب و روايات اين کتاب اشاره مي شود:
بَابُ فَضلِ حَامِلِ القُرآنِ :
از الفاظي که براي جستجوي در روايات از آن استفاده مي نماييم، لفظ حامل قرآن است که در لسان ائمه (ع) نيز مورد استفاده قرار گرفته است. به يک نمونه از اين روايات اشاره مي کنيم:
امام باقر (ع) مي فرمايد: قاريان قرآن سه گروهند: يکي آن که قرآن خوانده و آن را سرمايه کسب خود مي کند و اجر خود را از دولت مردان مي گيرد و بر مردم بزرگي مي فروشد، ديگري کسي است (محل بحث اين قسمت از روايت است) که الفاظ قرآن را حفظ نموده ولي حدود آن را ضايع مي کند. پس خداوند امثال اينان، از حَمَلِه قرآن را زياد نکند و ديگري آن است که قرآن خوانده و داروي قرآن را بر دل دردمندش مي نهد، پس با آن شب زنده داري نموده و به وسيله آن روزش را با تشنگي به سر مي آورد و در هنگام نمازش بدان قيام کرده و از بستر خواب به خاطر آن دوري مي گزيند. پس به خاطر اين دسته است که خداوند عزيز جبار بلا را بر مي گرداند و به برکت اينان، خداوند عزّ و جل از آسمان باران مي فرستد. پس به خدا سوگند اينان در ميان قاريان قرآن از کبريت احمرکمياب ترند. الکافي/ج2 /ص627.
همان گونه که ملاحظه فرموديد، امام آن دسته از قاريان قرآن، که آيات قرآن را از بَر نموده اند را در زمره حاملان قرآن مي شمارند. حال که دلالت اين لفظ بر حافظ قرآن مشخص شد، روايتي از باب فضل حامل قرآن کتاب کافي را نقل مي نماييم. امام صادق (ع) فرمود: الحَافِظُ لِلقُرآ نِ العَامِلُ بِهِ مَعَ السَّفَرَةِ الکِرَامِ البَرَرَةِ: حافظ قرآن که به آن عمل نمايد، همراه سفيرانِ گرامي و نيک کردار پروردگار خواهد بود.
-بَابُ مَن حَفِظَ القُرآنَ ثُمَّ نَسِيَهُ :
از ديگر ابواب مربوط به حفظ قرآن در کتاب شريف اصول کافي، بابي است تحت اين عنوان: کسي که قرآن را حفظ کرده و سپس آن را فراموش نمايد. به روايتي از اين باب توجه نماييد:
ابي بصير از امام صادق (ع) روايت مي کند که امام فرمود: هر که سوره اي از قرآن را فراموش نمايد، آن سوره با صورتي زيبا و در درجه اي رفيع در بهشت بر او ظاهر مي گردد و چون او را ببيند مي گويد: تو چقدر زيبا هستي، اي کاش تو از براي من بودي پس مي گويد آيا مرا نمي شناسي من فلان سوره هستم و اگر مرا فراموش نمي کردي تو را به اين درجه مي رساندم. الکافي/ج2 /ص608.
سؤال: با توجه به رواياتي که فراموش کردن قرآن را از گناهان کبيره مي شمارد (ألا وَ مَن تَعلَمِ القُرآن ثُمَّ نَسيَه مُتعِمداً القي اهل يَوَم القيامة مَغلولا يسلط الله عَليه بِکُلّ آيه نَسيها حَيّةً تَکُون قَرينتهِ إِليِ النار إِلا أن يَغفر الله لَه. امالي شيخ صدوق، ص256 و اين آيه از قرآن کريم: قَالَ کَذَلِکَ أتَتکَ آيَاتُنَا فَنَسِيتَهَا وَکَذَلِکَ اليَومَ تُنسَي سوره مبارکه طه /آيه12 ) آيا اگر حافظ قرآن محفوظات خود را فراموش نمايد، حرمت شرعي دارد يا نه؟
جواب:
حضرت آيت الله العظمي اراکي رحمه الله فرموده اند: «اگر منظور، حرمت فراموش کردن است، ثابت نيست». استفتاء ات قرآني ص84.
روايات نهايتاً کراهت را مي رساند و از آنجايي که حفظ قرآن مستحب است پس ظاهراً نگه داشتن و تکرار آن هم مستحب است.
از طرفي روايتي از امام صادق (ع) نقل شده است که راوي نقل مي کند: از امام درباره مردي سئوال کردم که آيات را فرا گرفته و فراموش کرده است (تا سه بار براي آن حضرت گفتم) آيا بر او گناهي هست؟ حضرت فرمودند:«خير». اصول کافي/ج6 /ص412.
همچنين در روايت مي فرمايد: که فرد داخل بهشت مي گردد و اين با حرمت ناسازگار است، علاوه بر اين که قرآن کريم بر او سلام مي کند.
خصوصاً يکي از روايات مربوط به فراموش نمودن آيات، با واژه «متعمداً» وارد شده است پس مي تواند وجه جمع بين اين روايت و باقي روايات اين باشد که اگر انسان به سبب اعراض از آيات و سستي و تهاون نسبت به آيات قرآن کريم و عدم اعتنا و استخفاف، آيات را فراموش کند طبعاً مستحق عقوبت الهي است و در غير اين صورت، معمول افرادي که سراغ حفظ قرآن آمده اند نيتي جز بهره مندي از هدايت قرآن نداشته و شايد در اثر غفلت دچار فراموشي شوند. برگرفته کتاب نفحات الرحمن، ج1، ص3
يکي از ابواب کتاب دعاي اصول کافي نيز تحت عنوان بَابُ الدُّعَاءِ فِي حِفظِ القُرآنِ به ذکر دعاهايي از ائمه معصومين (سلام الله عليهم اجمعين) جهت حفظ قرآن کريم اختصاص يافته است که خود حاکي از اهميت و جايگاه حفظ قرآن در نزد ائمه (ع) مي باشد.
ابان بن تغلب از امام صادق (ع) روايت مي کند که امام فرمود: مي گويي: پرودگارا از تو مي خواهم بر محمد و خاندان او درود فرستي و حفظ قرآن و انواع دانش را بر من روزي فرمائي و آنها را در دل و گوش و چشمم پا برجا نمايي و با گوشت و خون و استخوان و مغزم بياميزي و به رحمت و قدرتت، در شب و روزم آنها را به کار گيري. أسألُکَ أن تُصَليَ عَلَي مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ و أن تَررِقَنِي حِفِظ القُرآنِ و أصنَافَ العِلِم و أن تُثَبِّتَهَا فِي قَلِبيِ وَ سَمعِيِ وَ بَصَرِي وَأن تُخَاِلطَ بِهَا لَحمِي وَ دَمِي وَ عِظَامِي وَ مُخِّي وَ تَستَعمِل بِهَا لَيلِي وَ نَهَارِي برَحمَتِکَ و َقُدرَتِکَ فَإنَّهُ لَا حَولَ وَلَا قُوَّةَ إلَّا بِکَ يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ.الکافي/ج2 /ص576.
2-وسائل الشيعه: کتاب وسائل الشيعه از بهترين جوامع روايي شيعه به شمار مي آيد که با توجه به روايات پيامبر اسلام (ص) و ائمه معصومين (ع) توسط شيخ حُرّ عاملي در قرون اخير نگاشته شده است. در ابواب مختلفي از اين کتاب به بيان استحباب حفظ قرآن و بيان وظايف حافظان قرآن اشاره شده است که در ذيل به نمونه اي از اين روايات اشاره مي کنيم.
رسول الله(ص) فرمود: «سزاوارترين مردم به خضوع و تواضع در آشکار و نهان حاملان قرآن اند و شايسته ترين مردم به نماز و روزه در آشکارا و پنهان، حاملان قرآن اند. سپس با صوت بلند فرمود: اي حامل قرآن به واسطه قرآن تواضع نماي تا خدا درجه تو را بالا برد و تکبر نورز که خدا تو را زبون سازد. اي حامل قرآن خود را با قرآن براي خدا بياراي تا خدا به تو آراستگي دهد. نه براي مردم تا خدا تو را بدان زشت کند. هر که قرآن را ختم نمايد گويي نبوّت در سينه اش جاي داده شده است الّا اينکه بر او وحي نمي شود. کسي که قرآن را در سينه خود جاي داده با کسي که با او به جهالت برخورد مي کند با جهالت رفتار نمي کند و برکسي که بر او غضب کند، غضب نمي کند و با کسي که با او تندي کند تندي نمي کند پس با عفو و گذشت و بخشش و صبر رفتار مي کند به خاطر تعظيم و بزرگداشت قرآن.....» وسائل الشيعة/ج6 /ص181.
3- مستدرک الوسائل: محدث نوري با نگارش اين کتاب، به جمع آوري بيش از 23 هزار روايت که در وسائل الشيعه نيامده پرداخته و خدمت بزرگي براي حفظ آثار و روايات اهل بيت ((ع)) نموده است.
به چند روايت ارزشمند در مورد حفظ قرآن که در اين کتاب شريف آمده است توجه نماييد:
«پيامبر اسلام (ص) فرمود: قرآن را بخوانيد و آن را حفظ نمائيد زيرا خداوند قلبي را که قرآن را در خود جاي داده عذاب نخواهد کرد» اقرَءُوا القُرآنَ وَ استَظهِرُوهُ فَإنَّ الله تعَالي لَا يُعَذِّبُ قَلباً وَعَي القُرآنَ مستدرک الوسائل/ج4 /ص245 و فرمود :«کسي که قرآن را به خاطر سپرده و حفظ نمايد و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام بداند خداوند او را وارد بهشت سازد و شفاعت او را براي ده نفر از خاندانش که تمامي اهل آتش اند، بپذيرد» مَنِ استَظهَرَ القُرآنَ وَ حَفِظهُ وَ أحَلَّ حَلَالَهُ وَ حَرَّمَ حَرَامَهُ أدخَلَهُ الله بِهِ الجَنَّةَ وَشَفَّعَهُ فِي عَشَرَةٍ مِن أهلِ بَيتِهِ کُلُّهُم قَد وَجَبَ لَهُ النَّارُ مستدرک الوسائل /ج4 /ص:245
پيامبر اسلام (ص) در سخن ديگري فرموده اند: «قرآن را فرا گيريد زيرا حامل قرآن همانند کسي است که انباني پر از مُشک را به دوش گيرد اگر آن را باز کند بوي عطر آميز آن مشام ها را معطر نمايد و اگر بر آن اضافه نمايد، بر عطر آن افزوده است » تَعَلمُوا القُرآنَ فَإنَّ مَثَلَ حَامِلِ القُرآنِ کمَثَلِ رَجُلٍ حَمَلَ جِرَابا مَملوّا مِسکاً إِن فَتَحَهُ فَتَحَ طِيباً وَإِن أَوعَاهُ طِيباً وَ أِن اوعاه طِيباً مستدرک الوسائل /ج4 /ص246.
4-بحارالانوار: اين کتاب از عمده ترين و گسترده ترين جوامع حديثي شيعه است علامه مجلسي در اين اثر روايات کتب حديث را با نظم نسبتاً کاملي جمع آوري کرده است.
رسول گرامي اسلام (ص) فرمود:« درجات بهشت به تعداد آيات قرآن است. چون صاحب قرآن وارد بهشت شود، به او گفته مي شود، بخوان و بالا برو که هر آيه اي درجه ايست. پس برتر از درجه حافظ قرآن درجه اي نيست» عَدَدُ دَرَج الجَنَّةَ عَدَدُ آي القُرآن فَإذَا دَخَل صَاحِبُ القُرآنِ الجَنَّةَ قِيِل لَهُ ارقَأ وَ اقرَأ [اقرَاَ وَ ارقَاً] لِکُلِّ آيَةٍ دَرَجَةٌ فَلَا تَکونُ فَوقَ حَافِظِ القُرآنِ دَرَجَةٌ..بحارالأنوار/ج89/ص22.
در ادامه رواياتي را با مراجعه به ديگر منابع معتبر روايي، ارائه مي نماييم.
امام صادق (ع) هر که قرآن را زياد تلاوت نمايد و با کمي حافظه و سختي آن را حفظ نمايد دو پاداش خواهد داشت» إنَّ الذي يُعَالِجُ القُرآنَ وَ يَحفَظهُ بِمَشَقةٍ مِنهُ وَ قِلَّةِ حِفظٍ لَهُ أجرَان ثواب الأعمال/ص102.
اين حديث با عبارت «إِنَّ الَّذِي يُعالِجُ القُرآنَ »آغاز مي گردد «عالج الشي ءَ» در لغت به معناي ممارست و سعي و تلاس بسيار نسبت به کاري مي باشد لسان العرب/ج2 /ص327 ممارست و اهتمام نسبت به حفظ قرآن کريم يکي از رموز موفقيت در امر حفظ قرآن کريم مي باشد که اين روايت به آن اشاره کرده است.
با توجه در اين روايت به ميزان اهتمام ائمّه معصومين (سلام الله عليهم اجمعين) به حفظ قرآن کريم پي مي بريم، چرا که حتّي نسبت به افرادي که از بهره هوشي زيادي برخوردار نيستند و يا حفظ قرآن براي ايشان مشکل است، با قراردادن ثواب دو برابر، تشويق و ترغيب نسبت به حفظ قرآن کريم صورت گرفته است. در صورتي که اگر صرف تلاوت قرآن کريم، مطلوب بود و انسان را به نتيجه کافي در فهم آيات مي رساند، شايسته بود نسبت به اين گونه افراد، سفارش مي شد تا به جاي صرف وقت زياد در حفظ قرآن، ميزان بيشتري از قرآن را تلاوت نمايند، امّا با اين وجود نسبت به حفظ قرآن تأکيد شده است، اين نکته از آثار و برکات حفظ قرآن و نتايج گرانبار آن پرده برمي دارد.
بعضي معتقدند که اگر حفظ قرآن موجب مشقّت براي فرد شود، اين نتيجه معکوس دارد و نبايد در اين حالت به حفظ مبادرت ورزيد در جواب بايد گفت چطور مشقّت در کسب علوم و فنون، سلوک معنوي، موفقيت هاي ورزشي، امتحان کنکور و غيره مذموم نبوده بلکه ممدوح است ولي حفظ قرآن نبايد موجب مشقّت شود؟
البته انسان نبايد پيش از حدّ توانائي فرد متحمّل کار حفظ شود و اين کار را بايد با اقبال، لذّت و نشاط پي گيرد ضمن اينکه،«آب دريا را اگر نتوان کشيد هم به قدر تشنگي بايد چشيد »، در نتيجه، افرادي که توان، وقت يا انگيزه کافي جهت حفظ کل قرآن کريم را ندارند، مي توانند بخشي از قرآن را حفظ نموده يا به صورت موضوعي اقدام به حفظ قرآن نمايند.
امام علي (ع) فرمود: کسي که اسلام را بپذيرد و قرآن را حفظ نمايد سالانه دويست دينار از بيت المال مسلمين سهم دارد اگر در دنيا از آن محروم گردد در روز قيامت به طور کامل آن را دريافت خواهد نمود که در آن روز نيازمندتر است به آن» من دخل في الإسلام طائعا و قرأ القرآن ظاهراً فله في کل سنة مائتا دينار في بيت مال المسلمين إن منع في الدنيا أخذها يوم القيامة وافية أحوج ما يکون إليها الخصال/ ج2 /ص602.
رسول الله (ص) فرمود: «حاملان قرآن مشمول رحمت خاص خدايند و در نور الهي غوطه ورند. هر که با آنان دشمني کند با خدا دشمني کرده و هر که با ايشان دوستي کند با خدا دوستي نموده است » حَمَلَةُ القُرآنِ المَخصُوصُونَ بِرَحمَةِ الله إلمُلَبَّسُونَ نُورَ الله المُعَلّمُونَ کَلَامَ الله المُقَرَّبُونَ عِندَالله مَن وَالَاهُم فَقَد وَاَلَي اللهِ و مَن عَادَاهُم فَقَد عَادَي الله. تفسيرالإمام العسکري/ص13.
يکي از دعاهاي پيامبر گرامي اسلام (ص) اين بوده است : «بار خدايا بر من رحم نما به ترک گناهان، مادامي که زنده داشته اي مرا و بر من روزي گردان حسن توجه را در آن چه که تو را از من راضي مي گرداند. پروردگارا حفظ کتابت را ملازم قلبم قرار ده و توفيقم ده تا آنگونه که تو را از من راضي مي گرداند آن را تلاوت نمايم... اِللَّهُمَّ ارحَمِني بِتَرکِ مَعَاصِيکَ أبَدأ مَا أبقَيتَنِي وَ ارزُقنِي حُسنَ النَّظرِ فيمَا يُرضِيکَ عَنَّيِ وَ ألزِم قَلِبي حفظَ کِتَابِکَ کَمَا عَلَّمتَنِي وَ اجعَلنِي أتلُوهُ عَلَي النَّحو الَّذِي يُرضِيکَ عَنِّي اللَّهُمَّ نَوِّر بِکِتَابِکَ بَصَري وَ اشرَح بِهِ صَدري وَ فَرِّج بِهِ قَلُبِي وَ أطلِق بِهِ لِسَانِي وَ استَعمِل بِهِ بَدَنِي وَ قَوِّنِي عَلي ذَلِکَ فَإنَّهُ لا حَولَ وَ لَاَ قُوَّةَ إلَّا بِکَ. قرب الإسناد/ص5
اين دعا از ناحيه بزرگان ديني جهت استفاده کساني که در حال حفظ قرآن کريم هستند، مورد سفارش بوده و هست.
رسول اکرم (ص) فرمود: «هنگامي که خداوند بلائي را از آسمان مي فرستد حافظان قرآن و آنان که بر اوقات نماز مراقبت مي کنند و آبادگران مساجد را از آن حفظ مي کند» إذا أنزَلَ الله عَاهَةً مِنَ السَّمَاء عُوفِيَ مِنهَا حَمَلةُ القُرآنِ وَ رُعَاةُ الشَّمسِ أيِ الحَافِظُونَ لأِؤقَاتِ الصَّلوَاتِ وَ عُمَّارُ المَسَاجِدِ. مستدرک الوسائل/ج3/ص150.
حافظان قرآن، حامل گوهري ارزشمند و بي مانندند، پس جا دارد که خداوند ايشان را از هر بلايي مصون بدارد. در دوره هاي مختلف زمان که همواره مستکبرين، مترفين و گردنکشان به دنبال فساد و فحشا و تحريف دين خدا بوده اند، خداوند حافظان و حاملان قرآن را به عنوان سفيران وحي که خط مشي قرآن را براي جامعه ترسيم مي نموده اند، حفظ کرده است.
پيامبر اکرم (ص) فرمود:«گرامي ترين مردم نزد خداوند پس از انبياء، علما و پس از ايشان حافظان قرآنند. همانگونه از دنيا خارج مي شوند که انبياء خارج مي شوند و به همراه ايشان محشور مي شوند و با ايشان از پل صراط عبور کرده و پاداششان نيز همانند پاداش انبياء است. پس خوش به حال طالِبان علم و حاملان قرآن به سبب شرف و کرامتي که در نزد خداوند دارند». إِنَّ أکرَمَ العِبَاد إلَي الله بَعدَ الأَنبِيَاءِ العُلَمَاءُ ثُمَّ حَمَلةُ القُرآنِ يَخرُجُونَ مِنَ الدُّنيَا وَ کَمَا يَخرُجُ الأنيبَاءُ وَ يُحشَرونِ مِن قُبُورِهِم مَعَ الأنبيَاء وَ يَمُرّونَ عَلي الصِّرَاطِ مَعَ الأنبيَاءِ وَ يَأخُذُونَ ثَوَابَ الأنبِيَاءِ فَطوبَي لِطالِبِ اَلعِلِم وَ حَامِلِ القُرآنِ مِمَّا لَهُم عِندَ الله مِنَ الکَرَامَةِ
وَ الشَّرَفِ جامع الأخبار/ ص /41.
پيامبراکرم (ص) فرمود: «هر که قرآن را حفظ نمايد خداوند او را تا پايان عمر از نعمت عقل بهره مند مي نمايد» من جمع القرآن متعه الله بعقله حتي يموت.
ميزان الحکمة/ج3/ص/2523
تکرار پيوسته آيات منجر به ورزيده شدن حافظه و تقويت آن مي گردد. با توجه به اينکه حافظ قرآن تا آخر عمر مداوم در حال تکرار محفوظات و بهره گيري از حافظه خود مي باشد همچون کساني که فعاليت علمي خود را تا پايان عمر ادامه مي دهند، دچار فراموشي نشده و مشاعر خود را حفظ مي نمايد. الّا اينکه برکت، نورانيت و انشراحي که در ذهن و حافظه حافظان قرآن به وجود مي آيد قابل مقايسه با ديگران نيست.
در مجامع روايي معتبر ديگري همچون مکارم الأخلاق، الجعفريات، مشکات الأنوار، النوادر للراوندي، تفسير علي بن إبراهيم القمي، عيون أخبار الرضا (ع)، أعلام الدّين، تفسيرالإمام العسکري، روضه الواعظين، مجموعه ورام، معاني الأخبار، دعائم الاسلام و... نيز رواياتي در ابواب ياد شده گردآوري شده است.
نکته قابل ذکر در پايان اين بخش اين است که تنها افرادي بهره کامل را از قرآن خواهند برد که در راستاي عمل به قرآن نيز تلاش نمايند و الا صِرف حفظ الفاظ قرآن براي سعادت شخص، کافي نمي باشد و در واقع حفظ قرآن گام اوّل، براي بهره مندي از معارف قرآن و عمل به آن است.
با توجّه به اينکه خود قرآن نيز هدف از نزول اين کتاب آسماني را تدبر در آيات و بهره مندي از آن براي يافتن مسير سعادت، معّرفي مي کند: کتاب أنزَلناهُ إِليکَ مُبارَک لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لِيَتَذَکرَ أولُوا الألبابِ سوره ص آيه 29. لذا اين ها همه از اين مسأله پرده برمي دارد که حفظ قرآن در اين راستا تأثير غير قابل انکاري داشته و انسان را در رسيدن به هدف ياد شده ياري مي رساند. و بدين جهت بوده است که پيامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) اهتمام ويژه اي در ترويج اين مهم داشته اند.
نتيجه بررسي روايات:
-نبي اکرم اسلام (ص) و ائمه معصومين(سلام الله عليهم اجمعين )در احاديث
بسياري امر به حفظ قرآن نموده اند، فرمايشات پيامبر و ائمه (عليهم السلام) کاملاً مطابق با مصالح مکلّفين بوده و ترسيم کننده راه سعادت و رستگاري مي باشد. پس بر پويندگان راه اهل بيت (عليهم السلام) است تا در حد توان از خط مشي و سيره ايشان تبعيّت نمايند تا در دنيا و آخرت سعادتمند گردند.
-پيامبر و امامان معصوم (عليهم السلام) همگي حافظ قرآن بودند و اولاد و تابعين خود را به حفظ قرآن تشويق مي نمودند، ما نيز به دليل « لَقَد کانَ لَکُم في رَسُولِ الله اسوَةٌ حَسَنَة... الاحزاب/21 » و«إِنِّي تَارِک فِيکُم ثََقَلَينِ کتاب الله و عترتي مَا إِن تَمَسکتُم بِهِمُا لَن تَضِلٌوا بَعدِي بحارالانوار/23 مأمور به تبعيت از سيره و سنت ايشان هستيم و بايد در حد توان خود در اين زمينه بکوشيم.
- اهل بيت (عليهم السلام) نه تنها با سيره و کردار خود، مسلمين را به حفظ قرآن مي خواندند، بلکه با قرار دادن پاداش مادّي و بيان اجر اخروي حتي آنان را بر اين کار تشويق و تحريص مي نمودند و ديگران را امر به تکريم و تعظيم ايشان مي نمودند. حتي اصرار داشتند هر چند با تحمل مشقت و سختي، مسلمين بر اين امر همّت گمارند.
-انس با الفاظ قرآن في نفسه داراي موضوعيّت است و شاهد آن اين است که ائمه (عليهم السلام) ساعت ها جهت تلاوت قرآن کريم وقت صرف مي کردند. مقام معظم رهبري حضرت آيت الله خامنه اي مي فرمايند: قرآن را مرتب بخوانيد. روزي نباشد که شما تلاوت قرآن نکنيد. اين که مي بينيد در روايات هست که بعضي از ائمه (عليهم السلام) درماه رمضان، هر سه روز يا هر هفت روز و در غير ماه رمضان، هر پانزده روز يا هر ده روز، يک ختم قرآن مي کردند، دليل و فلسفه اي دارد. ما به قرآن نياز داريم، هيح کاري را بر خواندن قرآن مقدم نکنيد. حوزه و روحانيت /ص314.
اگر تدبر در آيات و دقّت در معارف آن ما را از تلاوت الفاظ قرآن مستغني مي کند، ائمّه و نائبان ايشان که علماي أعلام مي باشند، اوقات خود را که به لحظه لحظه آن حريص تر از هر شخص ديگري هستند، صَرف اين کار نمي نمودند و براي تلاوت قرآن آن ثواب هاي إعجاب آور و خيره کننده قرار داده نمي شد. حفظ قرآن موجب مي شود انسان در هر لحظه از لحظات عمر خود، در سفر يا حضر، در خانه يا اجتماع، اين آيات نوراني را در ذهن خود حاضر ساخته و آن را وِرد و ذکر خود سازد.
- در روايات اهل بيت (سلام الله عليهم اجمعين) آمده است اگر جوان مؤمني قرآن تلاوت نمايد، قرآن با گوشت و پوست او مختلط مي گردد: عَن أبِيِ عَبدِالله (ع) قَالَ مَن قَرَأ القُرآنَ وَ هُوَ شَابُّ مُؤمِنُ اختَلَطَ القُرآنُ بِلَحمِهِ وَ دَمِه، اکنون حالِ حافظ قرآن چگونه خواهد بود که آن قدر اين آيات نوراني را تلاوت نموده است که آيات در سينه او جاي گرفته اند و گاهي اوقات بي اختيار اين کلمات آسماني بر زبان او جاري مي گردد و با هر مسئله اي که مواجه مي شود آيه اي از آيات قرآن در ذهن او نقش مي بندد و اين جاي تعجّب ندارد، چرا که گاهي انس با کلام مخلوق همين اثر را در مقياس کوچک تر در افراد داشته است. کافي است احوال کساني که انس زيادي با کلام شعرايي چون حافظ و مولوي داشته اند مورد توجّه قرار گيرد.
-در روايات بسياري بر تلاوت قرآن در نماز، خصوصاً در نماز شب تأکيد شده است و همچنين يکي از اوصاف متقين تلاوت قرآن در شب و نماز، ذکر گرديده است و خصوصاً مستحب است از سوره هاي طولاني جهت تلاوت در نماز شب انتخاب گردد. از سوي ديگر برخي از مراجع تلاوت از روي قرآن را در نماز جايز نمي شمارند. در نتيجه روشن است که مراد از تلاوت قرآن در نماز، تلاوت از حفظ بوده است. حظّي که انسان از تلاوت قرآن در نماز مي برد با تلاوت قرآن در غير نماز قابل مقايسه نيست.
آنچه از بررسي روايات و بيان سنت پيامبر اکرم و ائمه اطهار (سلام الله عليهم اجمعين) به دست آمد، اين است که ايشان اقدام به تدوين يک نظام جامع و کامل جهت نهادينه ساختن امر حفظ قرآن کريم در ميان مسلمانان نموده اند، از سويي ثواب بي حدّ حفظ قرآن را مطرح نموده و امر به قرائت و حفظ قرآن کرده اند. از سوي ديگر پاداش اخروي آن را برشمرده و جايگاه رفيع حافظان قرآن در بهشت را تبيين نموده اند. در زمينه جايگاه دنيوي نيز سخن به ميان آورده اند و حتّي پاداش و سهمي از بيت المال براي او قرار داده اند.
براي موفقيت در حفظ قرآن، اقدام به تعليم دعا و نماز نموده اند و از اين طريق اهمّيت حفظ قرآن را خاطر نشان ساخته اند و با در نظر گرفتن جايگاه ويژه براي حافظان قرآن، وظايف و مسئوليت هاي را براي ايشان ترسيم کرده اند.
در نظر گرفتن امتيازات ويژه مادي و معنوي هم چون مصونيت از بلا و بهره مندي از نعمت عقل و قائل شدن حق شفاعت از ديگر تمهيدات ايشان براي تشويق مسلمانان به حفظ قرآن بوده است و در نهايت براي اينکه اين نظام کامل از ضمانت اجرايي کافي نيز برخوردار گردد، در ازاء فراموش کردن آيات حفظ شده حسرت ابدي براي ناسي قرآن در نظر گرفته شده است.
منبع: نشريه نسيم وحي، شماره 25.
جايگاه حفظ قرآن کريم درآيات و روايات
نويسنده: سيد مصطفي حسيني
در بيشتر مجامع معتبر روايي شيعه، باب يا ابوابي به ذکر احاديثي در مورد حفظ قرآن اختصاص يافته است؛ امّا از آنجا که ذکر تمامي اين احاديث، خود کتاب مستقلي نياز دارد، بنابراين صرفاً جهت آگاهي از اين روايات به مختصري از آنچه که در کتب مختلف آمده است اشاره مي شود:
1-اصول کافي: کتاب کافي از قديمي ترين و معتبرترين کتاب هاي روايي شيعه مي باشد که توسط مرحوم کليني در عصر غيبت صغري و با ارتباط با نواب خاص امام زمان (عج)، نگاشته شده است.
يکي از بخش هاي اين کتاب، تحت عنوان «کتاب فضل القرآن » مي باشد که به بيان رواياتي در فضيلت قرآن و اهل آن مي پردازد. در ذيل به برخي از ابواب و روايات اين کتاب اشاره مي شود:
بَابُ فَضلِ حَامِلِ القُرآنِ :
از الفاظي که براي جستجوي در روايات از آن استفاده مي نماييم، لفظ حامل قرآن است که در لسان ائمه (ع) نيز مورد استفاده قرار گرفته است. به يک نمونه از اين روايات اشاره مي کنيم:
امام باقر (ع) مي فرمايد: قاريان قرآن سه گروهند: يکي آن که قرآن خوانده و آن را سرمايه کسب خود مي کند و اجر خود را از دولت مردان مي گيرد و بر مردم بزرگي مي فروشد، ديگري کسي است (محل بحث اين قسمت از روايت است) که الفاظ قرآن را حفظ نموده ولي حدود آن را ضايع مي کند. پس خداوند امثال اينان، از حَمَلِه قرآن را زياد نکند و ديگري آن است که قرآن خوانده و داروي قرآن را بر دل دردمندش مي نهد، پس با آن شب زنده داري نموده و به وسيله آن روزش را با تشنگي به سر مي آورد و در هنگام نمازش بدان قيام کرده و از بستر خواب به خاطر آن دوري مي گزيند. پس به خاطر اين دسته است که خداوند عزيز جبار بلا را بر مي گرداند و به برکت اينان، خداوند عزّ و جل از آسمان باران مي فرستد. پس به خدا سوگند اينان در ميان قاريان قرآن از کبريت احمرکمياب ترند. الکافي/ج2 /ص627.
همان گونه که ملاحظه فرموديد، امام آن دسته از قاريان قرآن، که آيات قرآن را از بَر نموده اند را در زمره حاملان قرآن مي شمارند. حال که دلالت اين لفظ بر حافظ قرآن مشخص شد، روايتي از باب فضل حامل قرآن کتاب کافي را نقل مي نماييم. امام صادق (ع) فرمود: الحَافِظُ لِلقُرآ نِ العَامِلُ بِهِ مَعَ السَّفَرَةِ الکِرَامِ البَرَرَةِ: حافظ قرآن که به آن عمل نمايد، همراه سفيرانِ گرامي و نيک کردار پروردگار خواهد بود.
-بَابُ مَن حَفِظَ القُرآنَ ثُمَّ نَسِيَهُ :
از ديگر ابواب مربوط به حفظ قرآن در کتاب شريف اصول کافي، بابي است تحت اين عنوان: کسي که قرآن را حفظ کرده و سپس آن را فراموش نمايد. به روايتي از اين باب توجه نماييد:
ابي بصير از امام صادق (ع) روايت مي کند که امام فرمود: هر که سوره اي از قرآن را فراموش نمايد، آن سوره با صورتي زيبا و در درجه اي رفيع در بهشت بر او ظاهر مي گردد و چون او را ببيند مي گويد: تو چقدر زيبا هستي، اي کاش تو از براي من بودي پس مي گويد آيا مرا نمي شناسي من فلان سوره هستم و اگر مرا فراموش نمي کردي تو را به اين درجه مي رساندم. الکافي/ج2 /ص608.
سؤال: با توجه به رواياتي که فراموش کردن قرآن را از گناهان کبيره مي شمارد (ألا وَ مَن تَعلَمِ القُرآن ثُمَّ نَسيَه مُتعِمداً القي اهل يَوَم القيامة مَغلولا يسلط الله عَليه بِکُلّ آيه نَسيها حَيّةً تَکُون قَرينتهِ إِليِ النار إِلا أن يَغفر الله لَه. امالي شيخ صدوق، ص256 و اين آيه از قرآن کريم: قَالَ کَذَلِکَ أتَتکَ آيَاتُنَا فَنَسِيتَهَا وَکَذَلِکَ اليَومَ تُنسَي سوره مبارکه طه /آيه12 ) آيا اگر حافظ قرآن محفوظات خود را فراموش نمايد، حرمت شرعي دارد يا نه؟
جواب:
حضرت آيت الله العظمي اراکي رحمه الله فرموده اند: «اگر منظور، حرمت فراموش کردن است، ثابت نيست». استفتاء ات قرآني ص84.
روايات نهايتاً کراهت را مي رساند و از آنجايي که حفظ قرآن مستحب است پس ظاهراً نگه داشتن و تکرار آن هم مستحب است.
از طرفي روايتي از امام صادق (ع) نقل شده است که راوي نقل مي کند: از امام درباره مردي سئوال کردم که آيات را فرا گرفته و فراموش کرده است (تا سه بار براي آن حضرت گفتم) آيا بر او گناهي هست؟ حضرت فرمودند:«خير». اصول کافي/ج6 /ص412.
همچنين در روايت مي فرمايد: که فرد داخل بهشت مي گردد و اين با حرمت ناسازگار است، علاوه بر اين که قرآن کريم بر او سلام مي کند.
خصوصاً يکي از روايات مربوط به فراموش نمودن آيات، با واژه «متعمداً» وارد شده است پس مي تواند وجه جمع بين اين روايت و باقي روايات اين باشد که اگر انسان به سبب اعراض از آيات و سستي و تهاون نسبت به آيات قرآن کريم و عدم اعتنا و استخفاف، آيات را فراموش کند طبعاً مستحق عقوبت الهي است و در غير اين صورت، معمول افرادي که سراغ حفظ قرآن آمده اند نيتي جز بهره مندي از هدايت قرآن نداشته و شايد در اثر غفلت دچار فراموشي شوند. برگرفته کتاب نفحات الرحمن، ج1، ص3
يکي از ابواب کتاب دعاي اصول کافي نيز تحت عنوان بَابُ الدُّعَاءِ فِي حِفظِ القُرآنِ به ذکر دعاهايي از ائمه معصومين (سلام الله عليهم اجمعين) جهت حفظ قرآن کريم اختصاص يافته است که خود حاکي از اهميت و جايگاه حفظ قرآن در نزد ائمه (ع) مي باشد.
ابان بن تغلب از امام صادق (ع) روايت مي کند که امام فرمود: مي گويي: پرودگارا از تو مي خواهم بر محمد و خاندان او درود فرستي و حفظ قرآن و انواع دانش را بر من روزي فرمائي و آنها را در دل و گوش و چشمم پا برجا نمايي و با گوشت و خون و استخوان و مغزم بياميزي و به رحمت و قدرتت، در شب و روزم آنها را به کار گيري. أسألُکَ أن تُصَليَ عَلَي مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ و أن تَررِقَنِي حِفِظ القُرآنِ و أصنَافَ العِلِم و أن تُثَبِّتَهَا فِي قَلِبيِ وَ سَمعِيِ وَ بَصَرِي وَأن تُخَاِلطَ بِهَا لَحمِي وَ دَمِي وَ عِظَامِي وَ مُخِّي وَ تَستَعمِل بِهَا لَيلِي وَ نَهَارِي برَحمَتِکَ و َقُدرَتِکَ فَإنَّهُ لَا حَولَ وَلَا قُوَّةَ إلَّا بِکَ يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ.الکافي/ج2 /ص576.
2-وسائل الشيعه: کتاب وسائل الشيعه از بهترين جوامع روايي شيعه به شمار مي آيد که با توجه به روايات پيامبر اسلام (ص) و ائمه معصومين (ع) توسط شيخ حُرّ عاملي در قرون اخير نگاشته شده است. در ابواب مختلفي از اين کتاب به بيان استحباب حفظ قرآن و بيان وظايف حافظان قرآن اشاره شده است که در ذيل به نمونه اي از اين روايات اشاره مي کنيم.
رسول الله(ص) فرمود: «سزاوارترين مردم به خضوع و تواضع در آشکار و نهان حاملان قرآن اند و شايسته ترين مردم به نماز و روزه در آشکارا و پنهان، حاملان قرآن اند. سپس با صوت بلند فرمود: اي حامل قرآن به واسطه قرآن تواضع نماي تا خدا درجه تو را بالا برد و تکبر نورز که خدا تو را زبون سازد. اي حامل قرآن خود را با قرآن براي خدا بياراي تا خدا به تو آراستگي دهد. نه براي مردم تا خدا تو را بدان زشت کند. هر که قرآن را ختم نمايد گويي نبوّت در سينه اش جاي داده شده است الّا اينکه بر او وحي نمي شود. کسي که قرآن را در سينه خود جاي داده با کسي که با او به جهالت برخورد مي کند با جهالت رفتار نمي کند و برکسي که بر او غضب کند، غضب نمي کند و با کسي که با او تندي کند تندي نمي کند پس با عفو و گذشت و بخشش و صبر رفتار مي کند به خاطر تعظيم و بزرگداشت قرآن.....» وسائل الشيعة/ج6 /ص181.
3- مستدرک الوسائل: محدث نوري با نگارش اين کتاب، به جمع آوري بيش از 23 هزار روايت که در وسائل الشيعه نيامده پرداخته و خدمت بزرگي براي حفظ آثار و روايات اهل بيت ((ع)) نموده است.
به چند روايت ارزشمند در مورد حفظ قرآن که در اين کتاب شريف آمده است توجه نماييد:
«پيامبر اسلام (ص) فرمود: قرآن را بخوانيد و آن را حفظ نمائيد زيرا خداوند قلبي را که قرآن را در خود جاي داده عذاب نخواهد کرد» اقرَءُوا القُرآنَ وَ استَظهِرُوهُ فَإنَّ الله تعَالي لَا يُعَذِّبُ قَلباً وَعَي القُرآنَ مستدرک الوسائل/ج4 /ص245 و فرمود :«کسي که قرآن را به خاطر سپرده و حفظ نمايد و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام بداند خداوند او را وارد بهشت سازد و شفاعت او را براي ده نفر از خاندانش که تمامي اهل آتش اند، بپذيرد» مَنِ استَظهَرَ القُرآنَ وَ حَفِظهُ وَ أحَلَّ حَلَالَهُ وَ حَرَّمَ حَرَامَهُ أدخَلَهُ الله بِهِ الجَنَّةَ وَشَفَّعَهُ فِي عَشَرَةٍ مِن أهلِ بَيتِهِ کُلُّهُم قَد وَجَبَ لَهُ النَّارُ مستدرک الوسائل /ج4 /ص:245
پيامبر اسلام (ص) در سخن ديگري فرموده اند: «قرآن را فرا گيريد زيرا حامل قرآن همانند کسي است که انباني پر از مُشک را به دوش گيرد اگر آن را باز کند بوي عطر آميز آن مشام ها را معطر نمايد و اگر بر آن اضافه نمايد، بر عطر آن افزوده است » تَعَلمُوا القُرآنَ فَإنَّ مَثَلَ حَامِلِ القُرآنِ کمَثَلِ رَجُلٍ حَمَلَ جِرَابا مَملوّا مِسکاً إِن فَتَحَهُ فَتَحَ طِيباً وَإِن أَوعَاهُ طِيباً وَ أِن اوعاه طِيباً مستدرک الوسائل /ج4 /ص246.
4-بحارالانوار: اين کتاب از عمده ترين و گسترده ترين جوامع حديثي شيعه است علامه مجلسي در اين اثر روايات کتب حديث را با نظم نسبتاً کاملي جمع آوري کرده است.
رسول گرامي اسلام (ص) فرمود:« درجات بهشت به تعداد آيات قرآن است. چون صاحب قرآن وارد بهشت شود، به او گفته مي شود، بخوان و بالا برو که هر آيه اي درجه ايست. پس برتر از درجه حافظ قرآن درجه اي نيست» عَدَدُ دَرَج الجَنَّةَ عَدَدُ آي القُرآن فَإذَا دَخَل صَاحِبُ القُرآنِ الجَنَّةَ قِيِل لَهُ ارقَأ وَ اقرَأ [اقرَاَ وَ ارقَاً] لِکُلِّ آيَةٍ دَرَجَةٌ فَلَا تَکونُ فَوقَ حَافِظِ القُرآنِ دَرَجَةٌ..بحارالأنوار/ج89/ص22.
در ادامه رواياتي را با مراجعه به ديگر منابع معتبر روايي، ارائه مي نماييم.
امام صادق (ع) هر که قرآن را زياد تلاوت نمايد و با کمي حافظه و سختي آن را حفظ نمايد دو پاداش خواهد داشت» إنَّ الذي يُعَالِجُ القُرآنَ وَ يَحفَظهُ بِمَشَقةٍ مِنهُ وَ قِلَّةِ حِفظٍ لَهُ أجرَان ثواب الأعمال/ص102.
اين حديث با عبارت «إِنَّ الَّذِي يُعالِجُ القُرآنَ »آغاز مي گردد «عالج الشي ءَ» در لغت به معناي ممارست و سعي و تلاس بسيار نسبت به کاري مي باشد لسان العرب/ج2 /ص327 ممارست و اهتمام نسبت به حفظ قرآن کريم يکي از رموز موفقيت در امر حفظ قرآن کريم مي باشد که اين روايت به آن اشاره کرده است.
با توجه در اين روايت به ميزان اهتمام ائمّه معصومين (سلام الله عليهم اجمعين) به حفظ قرآن کريم پي مي بريم، چرا که حتّي نسبت به افرادي که از بهره هوشي زيادي برخوردار نيستند و يا حفظ قرآن براي ايشان مشکل است، با قراردادن ثواب دو برابر، تشويق و ترغيب نسبت به حفظ قرآن کريم صورت گرفته است. در صورتي که اگر صرف تلاوت قرآن کريم، مطلوب بود و انسان را به نتيجه کافي در فهم آيات مي رساند، شايسته بود نسبت به اين گونه افراد، سفارش مي شد تا به جاي صرف وقت زياد در حفظ قرآن، ميزان بيشتري از قرآن را تلاوت نمايند، امّا با اين وجود نسبت به حفظ قرآن تأکيد شده است، اين نکته از آثار و برکات حفظ قرآن و نتايج گرانبار آن پرده برمي دارد.
بعضي معتقدند که اگر حفظ قرآن موجب مشقّت براي فرد شود، اين نتيجه معکوس دارد و نبايد در اين حالت به حفظ مبادرت ورزيد در جواب بايد گفت چطور مشقّت در کسب علوم و فنون، سلوک معنوي، موفقيت هاي ورزشي، امتحان کنکور و غيره مذموم نبوده بلکه ممدوح است ولي حفظ قرآن نبايد موجب مشقّت شود؟
البته انسان نبايد پيش از حدّ توانائي فرد متحمّل کار حفظ شود و اين کار را بايد با اقبال، لذّت و نشاط پي گيرد ضمن اينکه،«آب دريا را اگر نتوان کشيد هم به قدر تشنگي بايد چشيد »، در نتيجه، افرادي که توان، وقت يا انگيزه کافي جهت حفظ کل قرآن کريم را ندارند، مي توانند بخشي از قرآن را حفظ نموده يا به صورت موضوعي اقدام به حفظ قرآن نمايند.
امام علي (ع) فرمود: کسي که اسلام را بپذيرد و قرآن را حفظ نمايد سالانه دويست دينار از بيت المال مسلمين سهم دارد اگر در دنيا از آن محروم گردد در روز قيامت به طور کامل آن را دريافت خواهد نمود که در آن روز نيازمندتر است به آن» من دخل في الإسلام طائعا و قرأ القرآن ظاهراً فله في کل سنة مائتا دينار في بيت مال المسلمين إن منع في الدنيا أخذها يوم القيامة وافية أحوج ما يکون إليها الخصال/ ج2 /ص602.
رسول الله (ص) فرمود: «حاملان قرآن مشمول رحمت خاص خدايند و در نور الهي غوطه ورند. هر که با آنان دشمني کند با خدا دشمني کرده و هر که با ايشان دوستي کند با خدا دوستي نموده است » حَمَلَةُ القُرآنِ المَخصُوصُونَ بِرَحمَةِ الله إلمُلَبَّسُونَ نُورَ الله المُعَلّمُونَ کَلَامَ الله المُقَرَّبُونَ عِندَالله مَن وَالَاهُم فَقَد وَاَلَي اللهِ و مَن عَادَاهُم فَقَد عَادَي الله. تفسيرالإمام العسکري/ص13.
يکي از دعاهاي پيامبر گرامي اسلام (ص) اين بوده است : «بار خدايا بر من رحم نما به ترک گناهان، مادامي که زنده داشته اي مرا و بر من روزي گردان حسن توجه را در آن چه که تو را از من راضي مي گرداند. پروردگارا حفظ کتابت را ملازم قلبم قرار ده و توفيقم ده تا آنگونه که تو را از من راضي مي گرداند آن را تلاوت نمايم... اِللَّهُمَّ ارحَمِني بِتَرکِ مَعَاصِيکَ أبَدأ مَا أبقَيتَنِي وَ ارزُقنِي حُسنَ النَّظرِ فيمَا يُرضِيکَ عَنَّيِ وَ ألزِم قَلِبي حفظَ کِتَابِکَ کَمَا عَلَّمتَنِي وَ اجعَلنِي أتلُوهُ عَلَي النَّحو الَّذِي يُرضِيکَ عَنِّي اللَّهُمَّ نَوِّر بِکِتَابِکَ بَصَري وَ اشرَح بِهِ صَدري وَ فَرِّج بِهِ قَلُبِي وَ أطلِق بِهِ لِسَانِي وَ استَعمِل بِهِ بَدَنِي وَ قَوِّنِي عَلي ذَلِکَ فَإنَّهُ لا حَولَ وَ لَاَ قُوَّةَ إلَّا بِکَ. قرب الإسناد/ص5
اين دعا از ناحيه بزرگان ديني جهت استفاده کساني که در حال حفظ قرآن کريم هستند، مورد سفارش بوده و هست.
رسول اکرم (ص) فرمود: «هنگامي که خداوند بلائي را از آسمان مي فرستد حافظان قرآن و آنان که بر اوقات نماز مراقبت مي کنند و آبادگران مساجد را از آن حفظ مي کند» إذا أنزَلَ الله عَاهَةً مِنَ السَّمَاء عُوفِيَ مِنهَا حَمَلةُ القُرآنِ وَ رُعَاةُ الشَّمسِ أيِ الحَافِظُونَ لأِؤقَاتِ الصَّلوَاتِ وَ عُمَّارُ المَسَاجِدِ. مستدرک الوسائل/ج3/ص150.
حافظان قرآن، حامل گوهري ارزشمند و بي مانندند، پس جا دارد که خداوند ايشان را از هر بلايي مصون بدارد. در دوره هاي مختلف زمان که همواره مستکبرين، مترفين و گردنکشان به دنبال فساد و فحشا و تحريف دين خدا بوده اند، خداوند حافظان و حاملان قرآن را به عنوان سفيران وحي که خط مشي قرآن را براي جامعه ترسيم مي نموده اند، حفظ کرده است.
پيامبر اکرم (ص) فرمود:«گرامي ترين مردم نزد خداوند پس از انبياء، علما و پس از ايشان حافظان قرآنند. همانگونه از دنيا خارج مي شوند که انبياء خارج مي شوند و به همراه ايشان محشور مي شوند و با ايشان از پل صراط عبور کرده و پاداششان نيز همانند پاداش انبياء است. پس خوش به حال طالِبان علم و حاملان قرآن به سبب شرف و کرامتي که در نزد خداوند دارند». إِنَّ أکرَمَ العِبَاد إلَي الله بَعدَ الأَنبِيَاءِ العُلَمَاءُ ثُمَّ حَمَلةُ القُرآنِ يَخرُجُونَ مِنَ الدُّنيَا وَ کَمَا يَخرُجُ الأنيبَاءُ وَ يُحشَرونِ مِن قُبُورِهِم مَعَ الأنبيَاء وَ يَمُرّونَ عَلي الصِّرَاطِ مَعَ الأنبيَاءِ وَ يَأخُذُونَ ثَوَابَ الأنبِيَاءِ فَطوبَي لِطالِبِ اَلعِلِم وَ حَامِلِ القُرآنِ مِمَّا لَهُم عِندَ الله مِنَ الکَرَامَةِ
وَ الشَّرَفِ جامع الأخبار/ ص /41.
پيامبراکرم (ص) فرمود: «هر که قرآن را حفظ نمايد خداوند او را تا پايان عمر از نعمت عقل بهره مند مي نمايد» من جمع القرآن متعه الله بعقله حتي يموت.
ميزان الحکمة/ج3/ص/2523
تکرار پيوسته آيات منجر به ورزيده شدن حافظه و تقويت آن مي گردد. با توجه به اينکه حافظ قرآن تا آخر عمر مداوم در حال تکرار محفوظات و بهره گيري از حافظه خود مي باشد همچون کساني که فعاليت علمي خود را تا پايان عمر ادامه مي دهند، دچار فراموشي نشده و مشاعر خود را حفظ مي نمايد. الّا اينکه برکت، نورانيت و انشراحي که در ذهن و حافظه حافظان قرآن به وجود مي آيد قابل مقايسه با ديگران نيست.
در مجامع روايي معتبر ديگري همچون مکارم الأخلاق، الجعفريات، مشکات الأنوار، النوادر للراوندي، تفسير علي بن إبراهيم القمي، عيون أخبار الرضا (ع)، أعلام الدّين، تفسيرالإمام العسکري، روضه الواعظين، مجموعه ورام، معاني الأخبار، دعائم الاسلام و... نيز رواياتي در ابواب ياد شده گردآوري شده است.
نکته قابل ذکر در پايان اين بخش اين است که تنها افرادي بهره کامل را از قرآن خواهند برد که در راستاي عمل به قرآن نيز تلاش نمايند و الا صِرف حفظ الفاظ قرآن براي سعادت شخص، کافي نمي باشد و در واقع حفظ قرآن گام اوّل، براي بهره مندي از معارف قرآن و عمل به آن است.
با توجّه به اينکه خود قرآن نيز هدف از نزول اين کتاب آسماني را تدبر در آيات و بهره مندي از آن براي يافتن مسير سعادت، معّرفي مي کند: کتاب أنزَلناهُ إِليکَ مُبارَک لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لِيَتَذَکرَ أولُوا الألبابِ سوره ص آيه 29. لذا اين ها همه از اين مسأله پرده برمي دارد که حفظ قرآن در اين راستا تأثير غير قابل انکاري داشته و انسان را در رسيدن به هدف ياد شده ياري مي رساند. و بدين جهت بوده است که پيامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) اهتمام ويژه اي در ترويج اين مهم داشته اند.
نتيجه بررسي روايات:
-نبي اکرم اسلام (ص) و ائمه معصومين(سلام الله عليهم اجمعين )در احاديث
بسياري امر به حفظ قرآن نموده اند، فرمايشات پيامبر و ائمه (عليهم السلام) کاملاً مطابق با مصالح مکلّفين بوده و ترسيم کننده راه سعادت و رستگاري مي باشد. پس بر پويندگان راه اهل بيت (عليهم السلام) است تا در حد توان از خط مشي و سيره ايشان تبعيّت نمايند تا در دنيا و آخرت سعادتمند گردند.
-پيامبر و امامان معصوم (عليهم السلام) همگي حافظ قرآن بودند و اولاد و تابعين خود را به حفظ قرآن تشويق مي نمودند، ما نيز به دليل « لَقَد کانَ لَکُم في رَسُولِ الله اسوَةٌ حَسَنَة... الاحزاب/21 » و«إِنِّي تَارِک فِيکُم ثََقَلَينِ کتاب الله و عترتي مَا إِن تَمَسکتُم بِهِمُا لَن تَضِلٌوا بَعدِي بحارالانوار/23 مأمور به تبعيت از سيره و سنت ايشان هستيم و بايد در حد توان خود در اين زمينه بکوشيم.
- اهل بيت (عليهم السلام) نه تنها با سيره و کردار خود، مسلمين را به حفظ قرآن مي خواندند، بلکه با قرار دادن پاداش مادّي و بيان اجر اخروي حتي آنان را بر اين کار تشويق و تحريص مي نمودند و ديگران را امر به تکريم و تعظيم ايشان مي نمودند. حتي اصرار داشتند هر چند با تحمل مشقت و سختي، مسلمين بر اين امر همّت گمارند.
-انس با الفاظ قرآن في نفسه داراي موضوعيّت است و شاهد آن اين است که ائمه (عليهم السلام) ساعت ها جهت تلاوت قرآن کريم وقت صرف مي کردند. مقام معظم رهبري حضرت آيت الله خامنه اي مي فرمايند: قرآن را مرتب بخوانيد. روزي نباشد که شما تلاوت قرآن نکنيد. اين که مي بينيد در روايات هست که بعضي از ائمه (عليهم السلام) درماه رمضان، هر سه روز يا هر هفت روز و در غير ماه رمضان، هر پانزده روز يا هر ده روز، يک ختم قرآن مي کردند، دليل و فلسفه اي دارد. ما به قرآن نياز داريم، هيح کاري را بر خواندن قرآن مقدم نکنيد. حوزه و روحانيت /ص314.
اگر تدبر در آيات و دقّت در معارف آن ما را از تلاوت الفاظ قرآن مستغني مي کند، ائمّه و نائبان ايشان که علماي أعلام مي باشند، اوقات خود را که به لحظه لحظه آن حريص تر از هر شخص ديگري هستند، صَرف اين کار نمي نمودند و براي تلاوت قرآن آن ثواب هاي إعجاب آور و خيره کننده قرار داده نمي شد. حفظ قرآن موجب مي شود انسان در هر لحظه از لحظات عمر خود، در سفر يا حضر، در خانه يا اجتماع، اين آيات نوراني را در ذهن خود حاضر ساخته و آن را وِرد و ذکر خود سازد.
- در روايات اهل بيت (سلام الله عليهم اجمعين) آمده است اگر جوان مؤمني قرآن تلاوت نمايد، قرآن با گوشت و پوست او مختلط مي گردد: عَن أبِيِ عَبدِالله (ع) قَالَ مَن قَرَأ القُرآنَ وَ هُوَ شَابُّ مُؤمِنُ اختَلَطَ القُرآنُ بِلَحمِهِ وَ دَمِه، اکنون حالِ حافظ قرآن چگونه خواهد بود که آن قدر اين آيات نوراني را تلاوت نموده است که آيات در سينه او جاي گرفته اند و گاهي اوقات بي اختيار اين کلمات آسماني بر زبان او جاري مي گردد و با هر مسئله اي که مواجه مي شود آيه اي از آيات قرآن در ذهن او نقش مي بندد و اين جاي تعجّب ندارد، چرا که گاهي انس با کلام مخلوق همين اثر را در مقياس کوچک تر در افراد داشته است. کافي است احوال کساني که انس زيادي با کلام شعرايي چون حافظ و مولوي داشته اند مورد توجّه قرار گيرد.
-در روايات بسياري بر تلاوت قرآن در نماز، خصوصاً در نماز شب تأکيد شده است و همچنين يکي از اوصاف متقين تلاوت قرآن در شب و نماز، ذکر گرديده است و خصوصاً مستحب است از سوره هاي طولاني جهت تلاوت در نماز شب انتخاب گردد. از سوي ديگر برخي از مراجع تلاوت از روي قرآن را در نماز جايز نمي شمارند. در نتيجه روشن است که مراد از تلاوت قرآن در نماز، تلاوت از حفظ بوده است. حظّي که انسان از تلاوت قرآن در نماز مي برد با تلاوت قرآن در غير نماز قابل مقايسه نيست.
آنچه از بررسي روايات و بيان سنت پيامبر اکرم و ائمه اطهار (سلام الله عليهم اجمعين) به دست آمد، اين است که ايشان اقدام به تدوين يک نظام جامع و کامل جهت نهادينه ساختن امر حفظ قرآن کريم در ميان مسلمانان نموده اند، از سويي ثواب بي حدّ حفظ قرآن را مطرح نموده و امر به قرائت و حفظ قرآن کرده اند. از سوي ديگر پاداش اخروي آن را برشمرده و جايگاه رفيع حافظان قرآن در بهشت را تبيين نموده اند. در زمينه جايگاه دنيوي نيز سخن به ميان آورده اند و حتّي پاداش و سهمي از بيت المال براي او قرار داده اند.
براي موفقيت در حفظ قرآن، اقدام به تعليم دعا و نماز نموده اند و از اين طريق اهمّيت حفظ قرآن را خاطر نشان ساخته اند و با در نظر گرفتن جايگاه ويژه براي حافظان قرآن، وظايف و مسئوليت هاي را براي ايشان ترسيم کرده اند.
در نظر گرفتن امتيازات ويژه مادي و معنوي هم چون مصونيت از بلا و بهره مندي از نعمت عقل و قائل شدن حق شفاعت از ديگر تمهيدات ايشان براي تشويق مسلمانان به حفظ قرآن بوده است و در نهايت براي اينکه اين نظام کامل از ضمانت اجرايي کافي نيز برخوردار گردد، در ازاء فراموش کردن آيات حفظ شده حسرت ابدي براي ناسي قرآن در نظر گرفته شده است.
منبع: نشريه نسيم وحي، شماره 25.